ABBAS MİRZA
عباس ميرزا
(ö. 1789-1833)
Azerbaycan valisi ve saltanat nâibi.
Feth Ali Şah’ın büyük oğludur. 26 Ağustos 1789’da Mâzenderan’da Nevâ kasabasında doğdu. Annesi Âsiye, Feth Ali Han Kaçar Develü’nün kızıdır. 1797’de henüz sekiz yaşında iken büyük amcası Ağa Muhammed Şah’ın Karabağ seferine katıldı. Babası Feth Ali’nin 1798’de Kaçar tahtına geçmesi üzerine, 20 Mart 1799’da saltanat nâibliğine getirildi ve aynı zamanda Azerbaycan valisi oldu. 1804-1813 ve 1826-1828 İran-Rus savaşlarında Azerbaycan valisi olarak önemli rol oynadı. Tebriz’in Ruslar tarafından zaptından sonra, siyasî maharetini göstererek iki taraf arasında Türkmençay Antlaşması’nın imzalanmasını sağladı. Ardından Yezd’deki isyanı bastırmak ve Kirman ile Fars valileri arasındaki ihtilâfı halletmekle görevlendirildi. Bir süre sonra Horasan valisi oldu, ancak Azerbaycan valiliğini de elinde tuttu. Nihayet Hîve ve Afganistan’ın fethi gibi büyük planlarını gerçekleştiremeden, karaciğer rahatsızlığı sebebiyle kırk dört yaşında Meşhed’de öldü (25 Ekim 1833).
Abbas Mirza, özellikle Azerbaycan’da gerçekleştirmeye çalıştığı Avrupaî tarzdaki ıslahat hareketleriyle şöhret kazandı. Eğitimde, idarî ve bilhassa askerî sahada Batılı modellere dayalı birtakım düzenlemeler yaptı. III. Selim’in gerçekleştirdiği ıslahatı Tebriz’de uygulamaya çalıştı. İngiltere ile sıkı bir münasebet kurarak bu ülkeye talebe gönderdi. Ruslar’a karşı koyabilmek için Azerbaycan ordusunun Batılı usullere göre eğitimini sağlamaya çalıştı ve bu hususta Osmanlılar’dan büyük ölçüde faydalandı. Tebriz’de barut imalâthanesi, top tezgâhları, askerî teçhizat atölyesi yaptırdı; topçu ve piyade askerini Avrupaî tarzda düzenledi. Onun zamanında Tebriz, coğrafî ve siyasî vaziyeti dolayısıyla İran’ın Batı kültürüne açılan ilk kapısı durumundaydı. Hatta 1816’da burada bir matbaa kurulmuştu. Yirmi altı oğlu, yirmi bir kızı olan Abbas Mirza, Avrupalı seyyahlarca yüksek meziyetlere sahip, reform âşığı bir insan olarak nitelendirilir. Feth Ali Şah’ın ölümünden sonra Kaçar tahtına Abbas Mirza’nın oğullarından Muhammed geçti.
BİBLİYOGRAFYA:
Abdürrezzâk b. Necef Kulî Han, The Dynasty of the Kajars (trc. H. J. Brydges), London 1833, s. 186, 244-285, 316-334, 391; Rızâ Kulî Han Hidâyet, Ravzatü’s-Safâ-yı Nâsırî, Kum 1339, IX, 226, 348, 373 vd.; X, 10-19, 30, 32, 55, 61 vd.; Cl. Huart, “Abbas Mirza”, İA, I, 16; L. Lockhart, “ǾAbbas Mırza”, EI² (İng.), I, 13-14; H. Busse, “ǾAbbas Mırza”, Elr., I, 79-84.
(DİA)