ABDÜLAZÎZ es-SEMÎNÎ
عبد العزيز الثميني
Ziyâüddîn Abdülazîz b. el-Hâcc İbrâhîm es-Semînî el-Yezkanî (ö. 1223/1808)
Meşhur İbâzî fakihi.
1130’da (1717-18) Vargla’da (Vercelân-Ouargla) doğdu. Kırk yaşlarında, Benî Yezkan’da Cerbeli Şeyh Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Sâlih’in derslerine devam etti. Ondan İbâzî fıkhı, kelâm ve hadis okudu. Kısa sürede ilmiyle, zekâ ve takvâsıyla ün yaptı. Hocası Ebû Zekeriyyâ gibi bölgede yeni hareketin öncülüğünü yapan Abdülazîz es-Semînî, Cezayir’in güneydoğusunda Vâdi Mizâb’da İbâzîler’in lideri oldu. Halkı irşad ve ıslah gayesiyle İbâzıyye mezhebinin esaslarını yaymaya çalıştı. Kuzey Afrika’da İbâzî ilmî hareketinin doğmasına da öncülük eden Abdülazîz’in eserleri yalnız orada değil, doğu İslâm dünyasında da mezhebin temel kaynaklarını oluşturdu. İlim, idare ve telifle geçen uzun bir hayatın sonunda Receb 1223’te (1808) Benî Yezkan’da vefat etti.
Bugün İbâzîler’e göre Mizâb’da yaşamış en büyük âlimlerden biri Abdülazîz’dir. En önemli eseri Kitâbü’n-Nîl ve şifâü’l-alîl’dir. Eser, Mâlikî âlimlerinden Halîl’in el-Muhtasar’ındaki metodu takip etmekle beraber ondan daha açık ve anlaşılır bir üslûpla kaleme alınmıştır. Kitâbü’n-Nîl, İbâzîler’in daha önce Cerbe, Cebelinefûse, Uman, Nefzâve ve Mizâb gibi bölgelerde oluşturdukları İbâzî fıkhının en önemli kaynaklarına dayanmakta olup basılmıştır (Kahire 1305, I-II). Eser bugün özellikle Güney Cezayir İbâzîleri’nin kendisiyle amel ettikleri ana kaynaktır; ayrıca E. Zeys’in İbâzî hukukuyla ilgili çalışmalarına da temel teşkil etmiştir. Kitâbü’n-Nîl, meşhur İbâzî âlimlerden Muhammed b. Yûsuf Atfiyeş (Ettafeyyiş) tarafından şerhedilmiştir; bu şerh de basılmıştır (Kahire 1342, I-VIII; Beyrut 1973, I-XVII). Abdülazîz’in Tekmîlü mâ ehalle bihî Kitâbü’n-Nîl (veya Tekmiletü’n-Nîl) adlı eseri de Tunus’ta basılmıştır.
Diğer başlıca eserleri şunlardır: 1. el-Esrârü’n-nûrâniyye. Ebû Nasr Nûh b. Feth el-Melûşâî’nin el-Kasîdetü’n-nûniyye’sinin şerhi olup namaza dairdir (Kahire 1306). 2. en-Nûr. Dinin temel esaslarına dair olup basılmıştır (Kahire 1306). 3. Meâlimü’d-dîn. İbâzî akaidine dair olan bu eser, diğer mezheplerin görüş ve delillerinin red ve tenkidinden ibarettir. 4. el-Verdü’l-bessâm fî riyâzi’l-ahkâm. Özellikle muhakeme usulüne dair konuları ihtiva eden muamelâta dair muhtasar bir fıkıh kitabıdır. 5. Tâcü’l-manzûm min düreri’l-minhâci’l-malûm. Bu da İbâzî fıkhına dairdir. 6. Muhtasarü’l-Misbâh min Kitâbi Ebî Mesele ve’l-elvâh. Miras hukukuna dair muhtasar bir eserdir. 7. İkdü’l-cevâhir. Ceytâlî’nin Kanâtîrü’l-hayrât (Kahire 1307, I-III) adlı eserinin muhtasarı olup akaid ve fıkıh konularını ihtiva eder. 8. Taâzumü’l-mevceyn alâ mereci’l-bahreyn (Zü’n-nûreyn alâ mereci’l-bahreyn). 9. Muhtasaru hukuki’l-ezvâc. Karı kocanın karşılıklı hak ve görevlerine dairdir. 10. Muhtasaru havâşi’t-tertîb. Rebî‘ b. Habîb el-Ezdî’nin Müsned’i üzerine yapılan hâşiyelerin özetinden ibarettir.
BİBLİYOGRAFYA:
E. Zeys, Législation Mozabite, son origine, ses sources, son présent, son avenir, Paris 1886; a.mlf., “Le mariage et sa dissolution dans la législation mozabite”, La Revue algérienne de législation et de jurisprudence, Alger 1887-88; Ettafeyyiş, Risâle fî bazi tevârîhi ehli Vâdî Mizâb, Cezayir 1326/1908, s. 47-48; Brockelmann, GAL Suppl., I, 692; II, 697, 892; Ziriklî, el-Alâm, Kahire 1373-78/1954-59, IV, 135; Kehhâle, Mu‘cemü’l-mü‘ellifîn, Dımaşk 1376-80/1957-61 → Beyrut, ts. (Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî), V, 239; Ali Yahyâ Muammer, el-İbâzıyye fi’l-Cezâir, Kahire 1399/1979, s. 457; Smogorzewski, Abd al-Aziz, ses Zcrits et ses sources (yayımlanmamış); C. Motylinsky, “Bibliographiè du Mzab”, Bulletin de Correspondance Africaine, III, Alger 1885, s. 15-72; a.mlf., “L’Aqida des Abadhites”, Recueil de Mémoires et de Textes, Alger 1905, s. 505-545; J. Schacht, “Bibliothèques et manuscrits abadites”, RAfr., 446-448 (1956), s. 375-398; A. de Motylinski, “Abdülaziz”, İA, I, 61; a.mlf., - [T. Lewicki], “Abd al-Aziz b. al-Hadjdj İbrahim”, EI² (Fr.), I, 58-59.
Muhammed Süveysî