ABDÜLGAFİR el-FÂRİSÎ
عبد الغافر الفارسي
Ebü’l-Hasen Abdülgafir b. İsmâil b. Abdilgafir el-Fârisî (ö. 529/1134-35)
Muhaddis, Şâfiî fakihi ve tarihçi.
451’de (1059) Nîsâbur’da doğdu. Çocukluk yılları hakkında kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır. Muhaddis bir aileye mensup olup ilk hadis hocaları babası İsmâil, Kuşeyrî’nin kızı olan annesi Emetürrahîm, dedesi İmam Kuşeyrî, anneannesi Fâtıma bint Ebû Ali ed-Dekkak’tır. Tefsir ve usûl-i fıkıh derslerini de dayıları Ebû Sa‘d Abdullah ve Ebû Saîd Abdülvâhid’den okumuştur. Baba tarafından dedesi Abdülgafir b. Muhammed de devrin ileri gelen muhaddislerindendi. Daha sonra Nîsâbur’un tanınmış muhaddislerinden hadis tahsil etti. İlmini ve hadis kültürünü geliştirmek maksadıyla Gazne, Hindistan ve Hârizm’e seyahatler yaptı. İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’den dört yıl fıkıh ve hilâf* ilmi okudu. Nihayet Şâfiî fıkhında meşhur bir âlim oldu. Daha sonra kendisine Nîsâbur hatipliği verildi. Mescid-i Akıl’de pazartesi günleri ikindi namazından sonra talebelerine yıllarca hadis yazdırdı (imlâ* etti). 529 (1134-35) yılında Nîsâbur’da vefat etti; İbn Kesîr’in onu 551 yılında vefat edenler arasında zikretmesi bir yanlışlık sonucu olmalıdır.
Eserleri. 1. Kitâbü’l-Erbaîn. Kırk hadis ihtiva eden bu risâle Berlin Kütüphanesi’nde (nr. 1463) bulunmaktadır. 2. Mecmau’l-garâib ve menbau’r-reġāǿib. 527 (1133) yılında tamamlandığı bilinen bu alfabetik eser, hadislerdeki
“garîb” kelimeleri açıklamaktadır. Süleymaniye (Ayasofya, nr. 4758, 304 varak) ve Murad Molla (Dâmadzâde, nr. 574) kütüphanelerinde birer nüshası bulunmaktadır. Eserin İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndeki (AY, nr. 1805) Mecmau’l-garâib fî garîbi’l-hadîŝ adlı yetmiş yedi varaktan ibaret nüshasının eksik olduğu anlaşılmaktadır. 3. Kitâbü’s-Siyâk li-Târîhi Nîsâbûr. Hâkim en-Nîsâbûrî’nin Târîhu Nîsâbûr adlı eserinin 510 (1116) yılına kadar uzanan bir zeylidir. Hal tercümelerini alfabetik sıraya göre veren eserin bir nüshası Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi’nde (İsmâil Sâib Sencer, nr. 1544), Zeylü Târîhi Nîsâbûr adıyla kayıtlı bulunmaktadır. İbrâhim b. Muhammed es-Sarîfînî (ö. 641/1243) tarafından el-Müntehab min Kitâbi’s-Siyâk li-Târîhi Nîsâbûr adıyla yapılan hülâsasının tek nüshası Köprülü Kütüphanesi’ndedir (nr. 1152, 145 varak). Weisweiler’in ve Ritter’in tavsif ettiği bu nüsha, Richard N. Frye tarafından (1965) ve ayrıca Muhammed Kâzım el-Mahmûdî tarafından neşredilmiştir (Kum 1403/1362 hş.). 4. el-Müfhim li-şerhi garîbi Müslim. Sahîh-i Müslim’de bulunan nâdir kelimeleri açıklayan bu eserin herhangi bir nüshası tesbit edilememiştir. Hediyyetü’l-ârifîn’de onun Tenkıhu’l-menâzır li-üli’l-ebsâr ve’l-besâir ve Şerhu Ravzati’l-fâikın adlı iki eserinin daha bulunduğu kaydedilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Hallikân, Vefeyât (nşr. İhsan Abbas), Beyrut 1968-72, III, 225; Zehebî, Tezkiretü’l-huffâż, Haydarâbâd 1375-77/1955-58 - Beyrut, ts. (Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî), IV, 1275-1276; a.mlf., AǾlâmü’n-nübelâ, XX, 16-17; a.mlf., el-İber (nşr. Ebû Hâcir Muhammed Saîd), Beyrut 1405/1985, II, 435-436; Sübkî, Tabakatü’ş-ŞâfiǾiyye (nşr. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî#Abdülfettah Muhammed el-Hulv), Kahire 1383-96/1964-76, VII, 171-173; Esnevî, Tabakatü’ş-ŞâfiǾiyye (nşr. Abdullah el-Cübûrî), Riyad 1401/1981, II, 275-276; İbn Kesîr, el-Bidâye, Kahire 1351-58 - Beyrut 1401/1981, XII, 235; Sehâvî, el-İlân bi’t-tevbîh li-men zemme’t-târîħ (nşr. F. Rosenthal), Beyrut, ts. (Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye), s. 284; Keşfü’z-zunûn, I, 308, 550; II, 1011, 1602; Max Weisweiler, Istanbuler Handschriftenstudien zur Arabischen, İstanbul 1937, s. 115 (nr. 81); Brockelmann, GAL, I, 449; GAL (Ar.), VI, 245-246; Suppl., I, 629; Sezgin, GAS, I, 222; Kehhâle, MuǾcemü’l-müellifîn, Dımaşk 1376-80/1957-61 → Beyrut, ts. (Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî), V, 267; Ramazan Şeşen v.dğr., Fihrisü mahtûtâti mektebeti Köprülü, İstanbul 1406/1987, I, 589-590; H. Ritter, “Philologica XIII. Arabische Handschriften in Anatolien und Istanbul”, Oriens (1950), III, 75-76.
M. Yaşar Kandemir