ABDÜLKADİR EFENDİ, Topçular kâtibi
(ö. 1054/1644 [?])
Osmanlı tarihçisi.
Hayatı hakkında, eserinde kendisiyle ilgili olarak yazdıkları dışında fazla bilgi yoktur. Kâtip Çelebi Fezleke’sinde adını Abdülkadir olarak zikretmiş ve bu adla tanınmış olmakla beraber, kendisi Târih’inde dolaylı olarak Kadri adını kullanmakta, arşiv vesikalarında da adı Kadri olarak geçmektedir (BA, MAD, nr. 2307, 2514). Târih’inden anlaşıldığına göre, 1595’te topçular kâtibi, ertesi yıl topçu bölükbaşısı oldu. Eğri’nin fethi, Kanije müdafaası ve İstolni-Belgrad’ın geri alınışında bulundu. 1607’de sol ulûfeciler (bk. ULÛFECİYÂN) kâtibi, daha sonra arpa kâtibi (bk. ARPA EMİNİ) oldu. 1621’de Hotin Muharebesi’ne katıldı; dönüşte cephanenin İsakça İskelesi’ne
naklinde görev aldı. 1627’de Vezîriâzam Halil Paşa’nın emriyle nüzul* emini tayin edildi; aynı yıl top arabalarının tamiri ile görevlendirildi. Yine eserinden öğrenildiğine göre, 1593-1630 yılları arasında yapılan Avusturya, Eflak, Macar, Eğri, Estergon, Celâlî, Şark, Leh ve Bağdat seferlerine katıldı. Muhtemelen 1644’te İstanbul’da öldü.
Abdülkadir Efendi, daha çok, Cemâziyelevvel 1000-Muharrem 1054 (Şubat 1592-Mart 1644) tarihleri arasında cereyan eden olayları ihtiva eden Târih’i ile tanınmıştır. Esere müellifin verdiği özel bir isim yoktur. Ancak eser sonraki müelliflerce Târîh-i Âl-i Osmân, Vekayi-i Târihiyye ve Tevârîh-i Âl-i Osmân adlarıyla anılmıştır. Sade bir dille yazılan eser, belli bazı yanlışlara, gereksiz ayrıntı ve tekrarlara rağmen, özellikle müellifinin bizzat bulunduğu seferlerle ilgili bilgiler açısından önem taşımaktadır. Ayrıca devlet teşkilâtı, toplar ve topçuluğa dair bilgiler, ordunun cephane durumu, devlet idaresinde görev alanların en küçük rütbeliye kadar ismen belirtilmesi, devrin diğer tarihlerinden farklı özellikler olarak dikkati çekmektedir. Yer yer bazı yerleşim bölgeleriyle buralarda çıkan madenleri tanıtması, deprem ve yangınlarla birlikte İstanbul’un iktisadî ve sosyal durumu hakkında bilgiler vermesi bakımından da önemlidir.
Abdülkadir Efendi eserini, muhtemelen IV. Murad devrinin sonlarına doğru, padişaha takdim etmek niyetiyle yazmaya başlamış ve bu işi vefatına kadar sürdürmüştür. Kâtip Çelebi ve onun vasıtasıyla Naîmâ’nın da faydalandığı eserin, biri Süleymaniye (Esad Efendi, nr. 2151), diğeri Viyana Millî Kütüphanesi’n- de (nr. Mxt. 130; fotokopisi Türkiyat Enstitüsü, nr. 1956/208) olmak üzere iki nüshası vardır. Müellifin el yazısıyla olduğu tahmin edilen Esad Efendi nüshasının başından 25-30 varak eksiktir.
BİBLİYOGRAFYA:
BA, MAD, nr. 2307, 2514; Kâtip Çelebi, Fezleke, İstanbul 1286, I, 151; Naîmâ, Târih, İstanbul 1280, I, 101, 227, 258; G. Flügel, Die arabischen persischen und türkischen Handschriften, Wien 1865, II, 260; Babinger (Üçok), s. 206; Bekir Kütükoğlu, Kâtip Çelebi Fezleke’sinin Kaynakları, İstanbul 1974, s. 17, 23, 29, 33-35; M. Köhbach, “Der Osmanische Historiker Topcular Katibi ‘Abdü’l-Qadir Efendi, Leben und Werk”, Osmanlı Araştırmaları, II, İstanbul 1981, s. 75-96.
Ziya Yılmazer