ABDÜLKADİR el-MAĞRİBÎ
عبد القادر المغربي
Abdülkadir b. Mustafâ el-Mağribî (ö. 1867-1956)
Tanınmış Suriyeli yazar, dil ve din bilgini.
Babasının kadılık yaptığı Suriye’nin Lazkiye kasabasında (veya Trablusşam’da) doğdu. Dargavslar diye tanınan Türk asıllı ataları, XI. yüzyılın sonlarında Tunus’tan Trablus’a göç etmişlerdi. Mağribî, babası ve Risâle-i Hamîdiyye müellifi Şamlı âlim Hüseyin el-Cisr başta olmak üzere Trablus, Şam, İstanbul ve Beyrut’ta devrin ileri gelen hocalarından ders aldı. 1892 yılında tahsil için gittiği İstanbul’da, eserlerini okuyup hayran kaldığı Cemâleddîn-i Efganî ile tanıştı ve daha sonraları onunla mektuplaşmak suretiyle münasebetini devam ettirdi. Çağdaşı Muhammed Abduh’un daveti üzerine 1905 yılında Mısır’a gitti. Kendilerinden çok faydalandığı Efganî ve Abduh’un dinî, sosyal ve siyasî sahalardaki görüşlerini benimsedi. Mısır’da bulunduğu süre içinde sırasıyla ez-Zâhir ve el-Müeyyed gazetelerinde yazılar yazdı. II. Meşrutiyet’in ilânından sonra Trablus’a döndü; burada da yazı hayatını sürdürdü ve I. Dünya Savaşı’na kadar devam edecek olan el-Burhân gazetesini çıkarmaya başladı (1911). Emîr Şekib Arslan ve Abdülaziz Çâvîş ile birlikte Medine’de Külliyyetü dâri’l-fünûn’u kurdu. Daha sonra Osmanlı Evkaf İdaresi tarafından İslâm davetçileri yetiştirmek üzere Kudüs’te açılan Salâhiyye Medresesi’nin kuruluşuna yardım etti ve bu medresede belâgat dersleri verdi. Osmanlı hükümetinin 1916’da çıkardığı eş-Şark, gazetesini yönetti ve burada çeşitli yazılar yazdı.
1919’da Şam’a yerleşen Mağribî, Şam’daki Arap Dil Akademisi’nin (el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî) kurucu üyesi oldu. Daha sonra bu kurumun başkan yardımcılığını ve 1934-37 yılları arasında da başkanlığını yaptı. Ayrıca Kahire ve Bağdat’taki dil akademilerinin üyeliklerinde bulundu. Suriye Edebiyat Fakültesi’nde metin şerhi dersleri verdi (1923). Dil Akademisi’nin hedefine ulaşması için büyük çabalar sarfetti. Arapça’nın gelişmesi, çağa ayak uydurabilmesi, yabancı dillerden gelen yeni kelime ve deyimlerin Arapçalaştırılması, sözlüklerin çağdaşlaştırılması ve yazma eserlerin tenkitli neşri yoluyla Arap edebiyatının tanıtılması alanlarında çalışmalar yaptı. 1956’da Şam’da öldü.
Eserleri. 1. el-İştikak ve’t-tarîb (Kahire 1908, 1947). 2. et-Tesâmühu’d-dînî (Beyrut 1910). 3. el-Beyyinât fi’d-dîn ve’l-ictimâ. Dinî ve içtimaî makalelerini topladığı iki ciltlik bir eserdir (Kahire 1925). 4. el-Ahlâk ve’l-vâcibât (Kahire 1926). 5. Tâiyyetü Âmir el-Basrî. Hicrî VIII. asır mutasavvıflarından Âmir b. Âmir el-Basrî’nin “Tâiyye” kasidesini mutasavvıf Ömer b. Fâriz’in aynı adlı kasidesiyle karşılaştırarak metnini şerh ve tahkik etmiş, eser L. Massignon’un mukaddimesiyle birlikte Beyrut’ta basılmıştır (1948). 6. Cemâlüddîn el-Efganî (Kahire 1948). 7. Tefsîru cüzi Tebâreke. Hocası Abduh’un “Amme Tefsiri”ndeki metoduyla yazdığı bu eser Kahire’de basılmıştır (1949). 8. Aserâtü’l-lisân (Dil Akademisi yayını, Şam 1949). 9. Gadetü’l-Kamilya. Alexandre Dumas’nın La Dame aux Camélias adlı romanının tercümesi olan eser 1908’de sahneye konulmuş, 1948’de de Şam’da basılmıştır. Mağribî ayrıca Kemalpaşazâde’nin et-Tenbîh alâ galati’l-câhil ve’n-nebîh adlı risâlesini tahkik etmiş, buna Osmanlı Devleti’nde Arap dili öğretimine dair yazdığı risâlesini de ilâve ederek Mecelletü’l-mecmai’l-ilmî’de (VI, 1 vd.) neşretmiştir. Bunların yanı sıra henüz yayımlanmamış, din ve dil konuları başta olmak üzere çeşitli konularda verdiği konferansları ve yazdığı makaleleri vardır. Ayrıca on iki yazma eseri de tenkitli neşre hazırlamıştır. Es‘ad Talas, eş-Şeyh Abdülkadir el-Magribî adlı eserinde (Kahire 1958) onun hayatını ve ilmî çalışmalarını tanıtmıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Enver el-Cündî, el-AǾlâmü’l-elf, Kahire 1957, II, 125; a.mlf., Terâcimü’l-alâmi’l-muâsırîn fi’l-âlemi’l-İslâmî, Kahire 1970, s. 263-274; Kehhâle, MuǾcemü’l-müellifîn, Dımaşk 1376-80/1957-61-Beyrut, ts. (Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî), V, 306; a.mlf., el-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 400-401; Sâmî el-Kiyâlî, el-Edebü’l-Arabi’l-muâsır fî Sûriyâ, Kahire 1959, s. 137; Yûsuf Esad Dağır, Mesâdirü’d-dirâsâti’l-edebiyye, Beyrut 1972, II, 1264-1269; Ziriklî, el-Alâm (nşr. Züheyr Fethullah), Beyrut 1984, IV, 47; Abdülkadir Ayyâş, MuǾcemü’lmüellifîn es-Sûriyyîn fi’l-karni’l-işrîn, Dımaşk 1405/1985, s. 490-491; Muhammed Receb el-Beyyûmî, en-Nehdatü’l-İslâmiyye fî siyeri alâmihe’l-muâsırîn, Kahire 1405/1984, IV, s. 24-41; Muhammed Mehdî Allâm, el-Mecmaıyyûn fî hamsîne âm, Kahire 1406/1986, s. 175-177; Adnân el-Hatîb, “eş-Seyh Abdülkadir el-Magribî”, Mecelletü’l-Edîb, sy. 20, Dımaşk 1951, s. 5; a.mlf., “eş-Şeyh Abdülkadir el-Magribî fî hayâtih ve teâlîmih”, Mecelletü’l-Hikme, sy. 6, Beyrut 1957, s. 22.
Azmi Yüksel