ABDÜLMELİK eş-ŞÎRÂZÎ
عبد الملك الشيرازي
Ebü’l-Hüseyn Abdülmelik b. Muhammed eş-Şîrâzî
Ortaçağ matematikçisi ve astronomi bilgini.
Hayatı hakkında yeterli bilgi bulunmamakta, 550’de (1155) ve nisbesine göre de muhtemelen Şiraz’da doğup 600’den (1204) önce öldüğü sanılmaktadır. Şîrâzî, daha çok Helenistik Grek matematikçilerinin kitapları üzerinde çalışmış ve onları özetleyerek Arapça’ya çevirmiştir. Ele geçen tek eseri, Tasaffuhu’l-mahrûtât (koni kesilmeleri), m.ö. III. yüzyılın ikinci yarısında yaşayan, elips ve hiperbol kelimelerini ilk defa ilim dilinde kullanan, İskenderiye ekolünün ünlü geometri bilgini Pergeli (Antalya civarındaki Pergaeus) Apollonius’un Kônika (koniler) adlı eserinden yaptığı özlü kısaltmadır. Şîrâzî Tasaffuhu’l-mahrûtât’ı, kendinden önce Kônika üzerinde geniş bir inceleme yapmış olan Hilâl b. Ebû Hilâl el-Hımsî (ö. 270/883-84) ile Sâbit b. Kurre’nin (ö. 288/901) İlmü eşkâli kutûi’l-mahrûtât adlı eserlerinden faydalanarak kaleme almıştır. Eser, Latince’ye de tercüme edilerek 1669 yılında Kilan’da (Kiel) basılmıştır. Abdülmelik eş-Şîrâzî’nin bundan başka, Batlamyus’un (Ptolemaeus) ünlü Almagest’ini de Arapça olarak özetlediği bilinmektedir. Ancak bu eser ele geçmemiş olup Kutbüddin eş-Şîrâzî (ö. 710/1311) tarafından, ondan faydalanılarak Farsça’ya yapılan ve Dürretü’t-tâc li-gurreti’d-dîbâc adlı eserinin bir bölümünü teşkil eden Almagest tercümesi vasıtasıyla tanınmaktadır.
Bugün sadece yarısı mevcut olan Kônika’nın, Şîrâzî’nin Tasaffuhu’l-mahrûtât’ı ile diğer müslüman matematikçilerin eserin aslından yaptıkları tercümelerle tamamlanabilmiş olması, bu eserlerin ilim tarihi açısından taşıdıkları önemi artırmaktadır. Tasaffuhu’l-mahrûtât’ın yazma nüshaları, Topkapı Sarayı Müzesi (III. Ahmet, nr. 3463), Süleymaniye (Yeni Cami, nr. 803; Cârullah, nr. 1507), Nuruosmaniye (nr. 2972), Leiden Üniversitesi (Oriental, nr. 513/1) ve Oxford Bodleian (nr. 3970, 3/1) kütüphanelerinde bulunmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
H. Suter, Mathematiker, Leipzig 1900, s. 115-116; Brockelmann, GAL Suppl., I, 858; G. Sarton, Introduction, New York 1975, II/1, s. 400-401; Sezgin, GAS, III, 134; V, 141; VII, 403; Ebü’l-Kasım Kurbânî, Zindegînâme-i Riyâzîdânân-ı Devre-i İslâmî, Tahran 1365, s. 304-305; C. Schoy, “Şîrâzî”, İA, XI, 563-564; D. Pingree, “Abd-al-Malek Saırazı”, EIr., I, 128.
Sargon Erdem