ABDÜLVÂHİD el-CÛZCÂNÎ
عبد الواحد الجوزجاني
Ebû Ubeyd Abdülvâhid b. Muhammed el-Cûzcânî
XI. yüzyılda yaşayan müslüman astronom ve matematikçi.
Hayatı hakkında bilinenler, İbn Sînâ’nın (980-1037) yakın dostu ve öğrencisi olduğundan ibarettir. Buna göre, aralarında önemli bir yaş farkı bulunmaması ve dolayısıyla onun da X. yüzyılın sonları ile XI. yüzyılın ilk yarısında yaşamış olması gerekir. Cûzcân’ın, bugünkü Afgan Türkistanı’nda Murgab ile Amuderya arasında, halkının çoğunluğunu Türkler’in teşkil ettiği bir bölge olması, el-Cûzcânî nisbesini taşıyan Abdülvâhid b. Muhammed’in de dostu İbn Sînâ gibi Türk asıllı olabileceğini kuvvetli bir ihtimal olarak akla getirmektedir.
Abdülvâhid el-Cûzcânî’nin ilim âlemine yaptığı en büyük hizmet, İbn Sînâ’nın Kitâbü’ş-Şifâf adlı eserini ve bu eserin mukaddimesinde yer alan filozofun otobiyografisini tamamlamış olmasıdır. Esere eklediği önsözden İbn Sînâ’nın hayatı hakkında geniş bilgi elde edilmekte, ayrıca onun notlarını kendisinin kitap haline getirdiği ve eksik yerlerini de tamamladığı öğrenilmektedir. Kıftî, İbn Ebû Usaybia, Beyhakî ve Şehrezûrî gibi biyografi yazarları, İbn Sînâ hakkında verdikleri bilgileri Cûzcânî’den naklettiklerini belirtmektedirler. Beyhakî’nin Tetimmetü Sıvâni’l-hikme’de açıkladığına göre Cûzcânî, İbn Sînâ’nın eş-Şifâf adlı kitabından başka en-Necât’ı ile er-Risâletü’l-alâiyye’sinin de sonlarına matematik ilimleriyle ilgili birer bölüm eklemiş, ayrıca el-Kanûn’un zor anlaşılır yerlerini de şerhetmiştir. Yine Beyhakî, İbn Sînâ’nın Hay b. Yakzân adlı risâlesini de şerhettiğini, ayrıca Kitâbü’l-Hayevân adlı Farsça bir eser kaleme aldığını ve bu eserin bir nüshasının o çağda Nîsâbur Nizâmiye Kütüphanesi’nde mevcut olduğunu bildirmektedir.
Cûzcânî’nin bugüne yalnız iki eseri intikal etmiştir. Bunlardan Kitâbü Keyfiyyeti’l-eflâk, gezegenlerin birbirlerine kıyasla yerlerini inceleyen ele geçmemiş bir eserinden bizzat kendisinin yaptığı bir özettir ve üç ayrı nüshası bulunmaktadır (Oxford, Bodleian Library, Thurston 3, Marsh 720; Leiden, Oriental, nr. 174/2). Ayrıca bu eser Kutbüddin eş-Şîrâzî tarafından da Fealtü felâ telüm’ün içinde özetlenerek iktibas edilmiştir (Tahran, Meclis-i Şûrâ, nr. 3944-63). Diğer eseri Hilâsu terkîbi’l-eflâk adını taşımaktadır (Meşhed, nr. 5593/9). Bugün bu kitabın müstakil bir telif olmayıp Ferganî’nin Kitâbü’l-CevâmiǾ adlı eserine yazılmış bir şerh olduğu anlaşılmış bulunmaktadır. İbnü’l-Heysem’in çağdaşı olan Abdülvâhid el-Cûzcânî de Kitâbü Keyfiyyeti’l-eflâk’te, onun gibi fakat ondan müstakil olarak Batlamyus’un sistemini incelemiş ve o da konuya çözüm getirememiştir. Bununla beraber İbnü’l-Heysem’den farklı biçimde, Batlamyus’un hatalarını ihtiva etmeyen kendine ait bir sistem kurmaya çalışmıştır. Ancak sonuçta ortaya koydukları, onun da “equant problemi”ni tam anlayamadığını göstermektedir.
Eserlerinde Cûzcânî’den bahseden ve çalışmalarından alıntılar yapan Kutbüddin eş-Şîrâzî, her ne kadar onu şiddetle eleştirmiş, görüşlerini geçersiz ve “çok büyük apaçık yanlışlıklar” şeklinde nitelemişse de Cûzcânî’nin İslâm astronomi tarihinde önemsiz sayılamayacak bir yere sahip olduğu şüphesizdir.
XVI. yüzyılın ikinci yarısında yaşayan ve Nasîruddin et-Tûsî’nin Risâle-i fî Fasl’ı ile Çağmînî’nin el-Mülahhas fi’l-heye’sine
birer açıklama ve usturlabın kullanılışı üzerine bir kaside yazmış olan Abdülvâhid b. Muhammed ile Abdülvâhid b. Muhammed el-Cûzcânî’yi karıştırmamak gerekir.
BİBLİYOGRAFYA:
Beyhakî, Tetimme-i Sivâni’l-hikme (nşr. Muhammed Şâfi‘), Lahor 1351, s. 93-95; H. Suter, Mathematiker, Leipzig 1900, s. 172-173; Storey, Persian Literature, London 1970-72, II/1, s. 3; G. Sarton, Introduction, New York 1975, II/2, s. 1008; III, 1530; Sezgin, GAS, VI, 276-277, 280-281; Mehdî Muhakkık, Şerhu’l-İlâhiyyât min Kitâbi’ş-Şifâǿ [Molla Mehdî Nerâkı], Tahran 1365 hş./1986, Giriş, s. 1-4; G. Saliba, “İbn Sina and Abu Ubayd al-Juzjani: The Problem of the Ptolemaic Equant”, Mecelletü’t-Târîhi’l-ulûmi’l-Arabiyye, IV/2, Halep 1980, s. 376-380.
Sargon Erdem