ABDÜLVEHHÂB, Hasan Hüsni
حسن حسني عبد الواهاب
Hasen Hüsnî Abdülvehhâb b. Sâlih b. Abdilvehhâb et-Tücîbî (ö. 1884-1968)
Tunuslu devlet adamı ve mütefekkir.
Başşehir Tunus’ta doğdu. İlk öğrenimini burada yaptı. Daha sonra Paris’e giderek siyasî ilimler tahsiline başladıysa da babasının ölümü üzerine tahsilini yarıda kesip Tunus’a dönmek zorunda kaldı (1904). Çeşitli görevlerde bulundu; ülkenin muhtelif şehirlerinde valilik yaptı. Valiliği sırasında eğitim ve kültür hizmetlerine önem verdi. Bir yandan ilkokullar açtırırken diğer yandan konferanslar vererek kültürün yayılmasına çalıştı. 1939’da Tunus’a dönerek merkezde görev aldı. Önce Mahallî İdareler vekili olarak çalıştı. 1943-1947 yılları arasında İçişleri bakanlığı yaptı. Tunus’un bağımsızlığa kavuşmasından sonra, 1957’den 1962’ye kadar Arkeoloji ve Sanat Enstitüsü müdürlüğünde bulundu. Bu görevi sırasında ülkenin çeşitli yerlerinde beş müze açtırdı, zengin koleksiyonunu bu müzelere bağışladı. Hayatının son yıllarını genç nesillerin yetiştirilmesine sarfetti. Kasım 1968’de öldü. Kabri Tunus’ta Cellâz Mezarlığı’ndadır.
Abdülvehhâb, yoğun idarî çalışmaları arasında verdiği konferanslar, yazdığı kitap ve çok sayıdaki makalesi ve yaptığı tenkitli neşirleriyle ilmî faaliyetlerden de geri kalmamıştır. 1904’ten 1924’e kadar Haldûniyye Mektebi’nde Tunus tarihi, Arap Dili ve Edebiyatı Yüksek Okulu’nda (el-Medresetü’l-ulyâ li’l-lugati ve’l-âdâbi’l-Arabiyye) İslâm tarihi dersleri okuttu. 1933 yılında Paris Üniversitesi İslâm Araştırmaları Enstitüsü’nde (Institut d’Études Islamiques de l’Université de Paris) bir dizi konferans verdi. 1905’ten itibaren, dünyanın çeşitli şehirlerinde toplanan milletlerarası şarkiyatçılar kongrelerine katıldı ve pek çok komisyonda görev aldı. Kahire, Şam, Bağdat Arap dil akademileri ve Madrid Tarih Akademisi (Academia de Historia Espagnole) üyeliklerinde de bulundu. Encyclopédie de l’Islam’ın yürütme komitesinde görev yaptı. 1920’de Tunus umumi arşivinin tasnifindeki ve daha sonra vakıflar idaresindeki çalışmaları, ona ülkesini daha yakından tanıma imkânı verdi. Çalışmalarından ötürü Kahire ve Cezayir akademileri tarafından kendisine “fahrî doktor” unvanı verildi. Ölümünden sonra, birçok yazmayı da ihtiva eden özel kütüphanesi Tunus Millî Kütüphanesi’ne devredildi.
Abdülvehhâb’ın çok sayıda kitap, makale ve tenkitli neşirleri bulunmaktadır. Başlıca eserleri şunlardır: 1. el-Müntehabü’l-medresî mine’l-edebi’t-Tûnisî (Tunus 1908). Yeni baskısı Mücmelü târîhi’l-edebi’t-Tûnisî (Tunus 1968) adıyla yapılmıştır. 2. Bisâtü’l-akık fî hadâreti’l-Kayrevân ve şâirihâ İbn Reşîk (Tunus 1912). Eser Muhammed el-Arûsî tarafından yeniden neşredilmiştir (Tunus 1970). 3. Hulâsatü’t-târîhi Tûnis (Tunus 1918, 1968). 4. el-İrşâd ilâ kavâidi’l iktisâd (Tunus 1919). 5. Şehîrâtü’t-Tûnisiyyât (Tunus 1934, 1966). 6. el-İmâmü’l-Mâzerî (1955).7. La domination musulmane en Sicile (Tunus 1905). 8. Coup d’oeil général sur les apports Zthniques Ztrangers en Tunusie (Tunus 1917). 9. La développement de la musique arabe en Orient, au Maghreb et en Espagne (Tunus 1919). 10. Un temoin oculaire de la conquète arabe de l’Espagne (Tunus 1932). Yazarın çeşitli dergilerde yayımlanan makalelerinin bir kısmı Varakat ani’l-hadâreti’l-Arabiyye bi-İfrîkıyyeti’t-Tûnisiyye (Tunus, I, 1965; II, 1966; III, 1977) adıyla bir eserde toplanarak neşredilmiştir. Arap fethinden itibaren Tunus’ta yetişmiş birçok âlim ve edibin biyografilerini de ihtiva eden Tunus tarihine dair önemli eseri Kitâbü’l-Umr henüz neşredilmemiştir.
Abdülvehhâb’ın tenkitli neşirlerinin başlıcaları şunlardır: Lisânüddin İbnü’l-Hatîb’in Amâlü’l-alâm’ı (İfrîkıyye ve Sicilya tarihleri kısmı), Centenario della nascita di M. Amari içinde (Palermo 1910, II, 427-494). İbn Şerîf’in Resâilü’l-intikad’ı (Dımaşk 1912). M. Kürd Ali tarafından Resâilü’l-büleġāǿ (Dımaşk 1913) içinde neşredilmiştir. Ebü’l-Alâ el-Maarrî’nin Melka’s-sebîl’i (Dımaşk 1912). İbn Fazlullah el-Ömerî’nin Mesâlikü’l-ebsâr adlı eserinden yaptığı seçme: Vasfu İfrîkıyye ve’l-Endelüs (Tunus 1920). Yahyâ b. Ömer’in Ahkâmü’s-sûk (Tunus 1975); Sâganî’nin Kitâbü Yefûl (Tunus 1924); Câhiz’in et-Tabassur bi’t-ticâre (Dımaşk 1933; Kahire 1935; Beyrut 1966); Muhammed b. Sahnûn’un Edebü’l-muallimîn (Tunus 1934, 1937, 1972). Ticânî’nin Rihle (Tunus 1958) adlı eserleri de tenkitli neşirlerini yaptığı eserler arasındadır.
BİBLİYOGRAFYA:
Serkîs, MuǾcem, I, 758-759; İbrâhim Medkûr, Maa’l-hâlidîn, Kahire 1401/1981, s. 141-145; Ziriklî, el-Alâm (nşr. Züheyr Fethullah), Beyrut 1984, II, 187-188; Muhammed Mahfûz, Terâcimü’l-müellifîn et-Tûnisiyyîn, Beyrut 1402-1406/1982-86, III, 337-343; Muhammed Mehdî Allâm, el-Mecmaiyyûn fî hamsîne âmen, Kahire 1406/1986, s. 106-108; Ch. Bouyahia, “Abd al-Wahhab”, EI² Suppl. (İng.), I, 11-12.
Mehmet Maksudoğlu