AHLÂK-ı NÂSIRÎ

أخلاق ناصري

Nasîrüddîn-i Tûsî’nin (ö. 672/1274) ahlâk ve ahlâk felsefesiyle ilgili temel konuları ele alan Farsça eseri.

İsmâilî emîrlerinden Nâsırüddin Abdürrahîm b. Ebû Mansûr’un isteği üzerine muhtemelen 633 (1236) yılında yazılan eser, insanın ahlâkî şahsiyetini oluşturan


alışkanlıkların, fazilet ve reziletlerin nasıl meydana geldiğini ve ne gibi sonuçlar doğurduğunu felsefî bakımdan tam bir titizlikle araştırmayı, faziletleri geliştirme ve reziletlerden korunma yollarını göstermeyi gaye edinmiştir. Ahlâk-ı Nâsırî’de beşerî sıfatlar, huylar ve alışkanlıklar ayrı ayrı inceleme konusu yapılmış, ruhî ve mânevî hastalıkların teşhis ve tedavisi, başka bir deyişle, ahlâkı koruma ve güzelleştirme yolları gösterilmiş, bu suretle ahlâk ilminin “mânevî tıp” ilmi olduğu şeklindeki Ebû Bekir er-Râzî’den beri İslâm âleminde yaygınlaşan klasik görüş devam ettirilmiştir. Eser, bu sahada yazılan Farsça kitapların ilki ve günümüze kadar ulaşmış olanların en değerlisidir. Bu özelliğiyle İslâm dünyasında ahlâk alanında yazılmış daha sonraki eserlerin pek çoğuna şekil ve muhteva bakımından örnek olmuştur.

Ahlâk-ı Nâsırî bir mukaddime ile üç “makale”den meydana gelir. “Tehzîbü’l-ahlâk” adlı ilk makale, “Mebâdî” ve “Makasıd” başlıklı iki bölüm halinde olup on yedi fasıldır. Aile ahlâkı ve idaresinden bahseden “Tedbîrü’l-menâzil” adlı ikinci makale beş, “şehirlerin yönetimi” anlamına gelen, siyasî ve sosyal ahlâk bahislerinin yer aldığı “Siyâsetü’l-müdün” adlı üçüncü makale ise sekiz fasıl olup sonuncusu Eflatun’a atfedilen bazı öğütleri ihtiva eder.

Eserin başlıca kaynağı, İbn Miskeveyh’in Kitâbü Tahâreti’l-aǾrâk fî tehzîbi’l-ahlâk adlı Arapça eseridir. Tûsî, önce Farsça’ya tercüme ettiği bu kitabı daha sonra bazı değişiklikler yaparak eserine katmış, böylelikle Ahlâk-ı Nâsırî’nin birinci makalesi olan “Tehzîbü’l-ahlâk” bölümü meydana gelmiştir. “Tedbîrü’l-menâzil” kısmında daha çok İbn Sînâ’nın aynı adı taşıyan risâlesinden, üçüncü makalesinde de Fârâbî’nin es-Siyâsetü’l-medeniyye’sinden istifade etmiştir. Tûsî, eserin önsözünde belirttiği gibi, İbnü’l-Mukaffa‘ın “edeb”leri ile Eflatun, Aristo ve Kindî’nin risâleleri gibi diğer kaynaklardan da faydalanmış ve bunlardan iktibaslar yapmıştır. İsmâilîler’in kalesinin Hülâgû Han tarafından fethedilmesi üzerine hapisten kurtulan ve kitabını gözden geçirerek yeni bir önsöz ekleyen Tûsî, bu önsözde, eserin bazı yerlerini değiştirip onu yeni velinimetlerine takdim ettiğini de belirtmiştir. Eserin bugün elde bulunan şekli bu ikincisidir.

Ahlâk-ı Nâsırî, çeşitli kaynaklardan faydalanılarak yazılmış olması itibariyle orijinal değilse de düzenlenişi, önemli tarif ve açıklamaları ve bilhassa özlü muhtevası ile yeni bir eser hüviyetini taşımaktadır. H. Ethé, onun üslûp bakımından kuru ve Devvânî’nin Ahlâk-ı Celâlî’sinden daha az fasih olduğunu söylüyorsa da bu iddiaya katılmak mümkün değildir.

Ahlâk-ı Nâsırî’nin İran’da ve İran dışında, tam veya eksik olmak üzere, seksene yakın yazma nüshası vardır. İlk şerhi, Şah Âlemgîr zamanında, Abdurrahman b. Abdülkerîm Abbâsî-yi Burhânpûrî tarafından 1687’de yapılmıştır. İlk olarak 1269’da (1853) Kalküta’da yayımlanan eserin (bk. Sarton, II/2, s. 1012), bir kısmı taş basması olmak üzere Hindistan, İran ve Pakistan’da çeşitli neşirleri yapılmışsa da M. Minovî ve A. R. Haydarî neşri (Tahran 1356 hş.) dışındakilerin hiçbiri ilmî değildir. Celâl Humâî’nin Ahlâk-ı Nâsırî’den seçmeler yapmak ve bunlara dipnotlar, lugatçe ve bir önsöz ilâve etmek suretiyle hazırladığı Müntehab-ı Ahlâk-ı Nâsırî (Tahran 1320 hş.) adlı önemli çalışması okullarda okutulmak üzere İran Kültür Bakanlığı tarafından yayımlanmıştır. Eskiden beri müsteşriklerin dikkatini çeken ve çeşitli dillere çevrilen eserin İngilizce tam tercümesi M. Wickens tarafından yapılmıştır (The Nasirean Ethics, London 1964). Sovyet yazarı Rehim Sultan Ovundur da çeşitli nüsha farklarını dikkate alarak eseri Âzerî Türkçesi’ne çevirmiştir (Bakü 1980).

BİBLİYOGRAFYA:

Celâl Humâî, Müntehab-ı Ahlâk-ı Nâsırî, Tahran 1320 hş., Giriş; a.mlf., “Mukaddime-i Kadîm-i Ahlâk-ı Nâsırî”, Mecelle-i Dânişkede-i Edebiyyât, III/3, Tahran 1956, s. 17-20; Yâdnâme-i Tûsî, Tahran 1336 hş., s. 117; Ethé, Târîh-i Edebiyyât, s. 267-269; Rızâzâde Şafak, Târîh-i Edebiyyât-ı Îrân, Tahran 1341 hş., s. 357; Vahîd-i Dâmgânî, Ahlâk-ı Nâsırî [Tûsî], Tahran 1344 hş., Mukaddime, s. 28; Münzevî, Fihrist, II/2, s. 1534-1538; Yârşâtır, Fihrist, I, 139; G. Sarton, Introduction, New York 1975, II/2, s. 1011-1012; Tüten Özkaya, “Sovyetler Birliği’nde Nasîruddîn-i Tûsî’nin Ahlâk-ı Nâsırî Eseri Üzerine Çalışmalar”, Erdem, IV/10, s. 273-290; G. M. Wickens, “Aklaq-e Naserı”, Elr., I, 725.

M. Nazif Şahinoğlu