AKSARÂYÎ, Kerîmüddin

كريم الدين الأقسرايي

Mahmûd b. Muhammed el-Aksarâyî (ö. 733/1332-33)

Anadolu Selçukluları tarihinin en önemli kaynaklarından birini teşkil eden Müsâmeretü’l-ahbâr adlı eseriyle tanınan tarihçi.

Aksarâyî nisbesi onun muhtemelen Aksaraylı bir aileden geldiğini göstermektedir. Eserinden iyi bir tahsil gördüğü, İslâmî ilimlerle Arap ve Fars edebiyatına vâkıf olduğu anlaşılmaktadır. İlhanlı Hükümdarı Abaka ve Argun devirlerinde Anadolu’daki İlhanlı hazinesine ait “incü ve iktâların idaresi”, nâiblik, Dânişmendli ilinin yönetimi gibi görevlerde bulunan Mücîrüddin Emirşah’ın ölümüne kadar (701/1301-1302) onun maiyetinde bulundu. Daha sonra İlhanlı Gazan Han tarafından Anadolu’daki vakıfların mütevelliliğine getirildi ve bir müddet Aksaray Kalesi muhafızlığı yaptı.

Aksarâyî’nin Müsâmeretü’l-ahbâr ve müsâyeretü’l-ahyâr veya Tezkire-i Aksarâyî adlı eseri, İbn Bîbî’nin el-Evâmirü’l-Alâiyye fi’l-umûri’l-Alâiyye adlı eserinden sonra Anadolu Selçukluları tarihi için en önemli kaynaktır. 723’te (1323) telif edilen ve İlhanlılar’ın Anadolu valisi Timurtaş’a ithaf edilmiş olan eser dört bölümden meydana gelmektedir. Müellif birinci bölümde rûmî, hicrî, Yezdicerd ve Celâlî takvimlerinden bahseder. İkinci bölümü Hz. Peygamber, Hulefâ-yi Râşidîn, Emevîler ve Abbâsîler’e ayırmıştır. Üçüncü bölümde Büyük Selçuklular’ın kuruluşundan yıkılışına kadar cereyan eden olaylarla II. Gıyâseddin Keyhusrev’e kadar gelen Anadolu Selçukluları tarihini ihtiva eden olayları anlatır. XIII. yüzyılın ikinci yarısından XIV. yüzyılın ikinci yarısına kadar meydana gelen hadiselere dair olan son bölüm ise kendi müşahadelerine dayandığı için eserin en geniş ve en önemli bölümünü teşkil eder. Aksarâyî eserini yazarken İbn Abdürabbih’in el-Ǿİkdü’l-ferîd, Kadî Beyzâvî’nin Nizâmü’t-tevârîħ ve Ebû Bekir es-Sûlî’nin Kitâbü’l-Evrâk, adlı eserleriyle bazı Selçuknâme’lerden faydalanmıştır. Meşhur Osmanlı tarihçisi Müneccimbaşı (Câmiu’d-düvel) ile Kadı Ahmed Negîdî (el-Veledü’ş-şefîk,), Anadolu Selçukluları’yla ilgili konularda onu kaynak olarak kullanmışlardır.

Hasan Fehmi Turgal eserin Anadolu Selçukluları’na ait kısmını tercüme ederek 1937’de Konya Mecmuası’nda neşretmiştir. Daha sonra tamamı Nuri Gençosman tarafından Türkçe’ye çevrilen eser Selçukî Devletleri Tarihi adıyla yayımlanmıştır (Ankara 1943). Osman Turan da eserin tenkitli neşrini yapmıştır (Ankara 1944).

BİBLİYOGRAFYA:

Aksarâyî, Müsâmeretü’l-ahbâr (nşr. Osman Turan: Mogollar Zamanında Türkiye Selçukluları Tarihi), Ankara 1944, s. 28-57; Safâ, Edebiyyât, III/2, s. 1255-1256; Fikret Işıltan, Die Seltschuken geschichte des Aksarâyî, Leipzig 1943; Storey, Persian Literature, London 1970, I/1, s. 267; Nejat Kaymaz, Pervâne Muînüddin Süleyman, Ankara 1970, s. 14; M. Fuad Köprülü, “Anadolu Selçukluları Tarihi’nin Yerli Kaynakları”, TTK Belleten, VII/27 (1943), s. 389-391; Felix Tauer, “Les Manuscrits Persans historiques des bibliotheques de Stamboul”, Ar.O, IV (1932), s. 93.

İsmail Aka