ALİ b. ÎSÂ el-USTURLÂBÎ

علي بن عيسى الأسطرلابي

Alî b. Îsâ el-Usturlâbî el-Harrânî

Usturlapla ilgili ilk Arapça risâlelerden birini yazan IX. yüzyıl astronomi âlimi.

Doğum ve ölüm tarihleri belli olmadığı gibi kaynaklarda hayatı hakkında da fazla bilgi yoktur. İbnü’n-Nedîm’in bildirdiğine göre İbn Halef el-Merverrûzî’nin


talebesi olup yıldızların hareket ve uzaklıklarını tesbit etmekte kullanılan usturlap adlı astronomi aletini yapanlardan biriydi (el-Fihrist, s. 342-343). Bundan dolayı Usturlâbî nisbesiyle tanınmıştır.

Halife Me’mun’un (813-833) emriyle, devrin fizik ve astronomi sahasında isim yapmış âlimlerinden Yahyâ b. Ebû Mansûr, Sind b. Ali, Abbas b. Saîd el-Cevherî ve Hâlid b. Abdülmelik’in de bulunduğu bir heyet tarafından 829 yılında Bağdat’ta, 832’de de Şam’da yapılan, Bağdat’ta ilkbaharın başlangıcının tesbit edildiği ilmî gözlemlere ve Fırat ile Dicle arasındaki Sincar düzlüğünde yapılan bir derecelik meridyen yayının ölçülmesi çalışmalarına katıldığı rivayet edilmektedir.

Eserleri. 1. Risâle fî marifeti Ǿilmi’l-usturlâb. Usturlap hakkında bilgi veren bu risâlenin pek çok yazması bulunmaktadır (bk. Sezgin, VI, 144). Eser L. Scheicho tarafından neşredilmiş (“L’astrolabe et la manière de s’en servir”, el-Meşrık, XVI [Beyrut 1913], s. 29-46), C. Schoy tarafından da Almanca’ya çevrilmiştir (“ǾAli İbn ǾIsā, das Astrolab und sein Gebrauch,” Isis, IX [1927], s. 239-254). 2. Risâle fî maǾrifeti’l-Ǿamel bi’s-safîhati’l-kameriyye ve’l-hukki’l-küsûfiyye. Ay levhalarının ve güneş tutulması kutusunun kullanılışı hakkında bilgi veren bu risâlenin Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde bir yazması bulunmaktadır (III. Ahmed, nr. 3509/5). 3. Risâle fî ibtâli sınâǾati ahkâmi’n-nücûm. Astrolojiyi reddeden görüşlerin yer aldığı ve Oxford, Leiden ve Escurial’da yazmaları bulunan bu risâleye (bk. Suter, s. 13) Ebü’s-Sakr el-Kabîsî bir reddiye yazmıştır (bk. Sezgin, VI, 144; VII, 28). Risâleyi Miftâhu dâri’s-saǾâde (Beyrut, ts., II, 148-194) adlı eserinde bazı ilâve ve değerlendirmelerle birlikte veren İbn Kayyim ile risâleyi neşreden Sahbân Huleyfât, onu Halife Muktedir ve Kāhir’in tanınmış vezirlerinden Ali b. Îsâ b. Dâvûd’un (ö. 946) oğlu Ebü’l-Kasım Îsâ b. Ali’nin (ö. 1001) eseri olarak göstermektedirler.

Ali b. Îsâ el-Usturlâbî’nin Risâle fî maǾrifeti’l-Ǿamel bi’s-safîhati’l-kameriyye ve’l-hukki’l-küsûfiyye adlı eserinin zahriyyesi (TSMK, III. Ahmed, nr. 3509/5)Ali b. Îsâ el-Usturlâbî’nin eserleri arasında bir de zîc (yıldızların yerlerini ve seyirlerini gösteren cetvel) bulunduğu tahmin ediliyorsa da bunun günümüze ulaşmadığı anlaşılmaktadır.

BİBLİYOGRAFYA:

İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 342-343; H. Suter, Die Mathematiker, Leipzig 1900, s. 11, 13, 209; Brockelmann, GAL Suppl., I, 394; Sezgin, GAS, VI, 143-144; VII, 26, 28; G. Sarton, Introduction, New York 1975, I, 566; Ömer Ferrûh, Târîhu’l-Ǿulûm Ǿinde’l-ǾArab, Beyrut 1984, s. 161; Sahbân Huleyfât, “Risâle fî ibtâli ahkâmi’n-nücûm li’l-feylesûfi’l-Bagdâdî Ebi’l-Kāsım ǾÎsâ b. ǾAli”, MMLAÜr., XI/32 (1987), s. 121-146; İ. Hakkı Akyol, “Arz”, İA, I, 653.

Nuri Yüce