AMÎDÎ, Rükneddin
ركن الدين العميدي
Ebû Hâmid Rüknüddîn Muhammed b. Muhammed el-Amîdî es-Semerkandî (ö. 615/1218)
Özellikle cedel ilminde tanınmış Hanefî fıkıh âlimi.
Semerkantlı olup doğum tarihi belli değildir. Devrin önde gelen âlimlerinden ve özellikle Razıyyüddin en-Nîsâbûrî’den ders aldı. Cedel* ve hilâf* ilminde temayüz etti. Bengal’in eski başşehri olan Leknevtî’de bir süre kadılık yaptı. Nîsâbûrî’nin cedel sahasında derinleşen ve Rükn lakabıyla anılan dört talebesinden biri olan Amîdî, cedelin Farsça’da cüst (Ar. bahs) denilen dalını müstakil olarak ele alan ve bu konuda ilk defa eser veren âlimdir. İbn Haldûn cedel ilminden bahsederken bu konuda biri Pezdevî diğeri de Amîdî tarafından geliştirilen iki metot bulunduğunu belirtir. Birincisinde nas, icmâ ve istidlâl gibi şer‘î deliller esas alınırken daha geniş bir çerçeveye oturan Amîdî’nin metodunda ise dayandığı ilim dalı ne olursa olsun her nevi delil kullanılmaktadır (bk. el-Ǿİber, I, 382; Keşfü’z-zunûn, I, 578-579). Amîdî, 9 Cemâziyelâhir 615’te (2 Eylül 1218) vefat etmiştir.
Amîdî’nin cedel konusunda bazı eserler kaleme aldığı bilinmektedir. Bunlar, fukaha arasında meşhur olan et-Tarîkatü’l-ǾAmîdiyye (bk. Brockelmann, GAL, I, 568), Şemseddin Ahmed b. Halîl el-Huveyyî
ve diğer bazı âlimler tarafından şerhleri yapılan el-İrşâd (bk. Keşfü’z-zunûn, I, 69; II, 1113; yazmaları için bk. Brockelmann, GAL, I, 568; Suppl., I, 786, 924) ve yine Huveyyî tarafından Arâ’isü’n-Nefâis adıyla ihtisar edilen en-Nefâ’is’tir (bk. Keşfü’z-zunûn, II, 1966). Amîdî’nin adı, biyografisini veren müelliflerin bahsetmediği Amrtakunda (âb-ı hayât havuzu) isimli Sanskritçe bir eserin tercümesi münasebetiyle de geçmektedir. Genel olarak mikrokosmos ile makrokosmos arasındaki münasebet, insanın kâinattaki yeri, mahiyeti, kalp, nefis, ölüm, yoga vb. konuları ihtiva eden bu eserin Arapça tercümesi (Havzü’l-hayât), Yûsuf Hüseyin tarafından beş yazma nüshası esas alınarak neşredilmiştir (“Haud al-Hayāt: La Version Arabe de l’Amratkund”, JA, sy. 213 [1928], s. 291-344). Adı zikredilmeyen mütercim eserin baş tarafında, Alâeddin Ali Merdân’ın hükümdarlığı zamanında (1207-1212) Kâmrûp’tan (şimdiki Assam) Leknevtî’ye gelen ve Amîdî vasıtasıyla müslüman olan Bahuçara adlı bir Brahman yogiden söz eder. Amîdî’nin bu yogi vasıtasıyla Amrtakunda adlı esere muttali olduğunu ve ondan yoga öğrendiğini kaydeden mütercim, eseri daha sonra Kâmrûp’tan gelerek müslüman olan Anbhubanha adlı bir yogiye okuduğunu ve ondan da dinlediğini belirterek bunu Sanskritçe’den Mirǿâtü’l-meǾânî li-idrâki’l-Ǿâlemi’l-insânî adıyla Arapça’ya tercüme ettiğini söyler. Bu tercümenin bazı nüshalarında Amîdî’nin Bahuçara ile olan münasebetinden bahsedilirken onun eseri önce Farsça’ya, Farsça’dan da Arapça’ya tercüme ettiği kaydedilmekte ise de bu bilgi, gerek neşredilen Arapça tercüme gerekse Muhammed Gwaliari tarafından Bahrü’l-hayât adıyla yapılan yazma halindeki Farsça tercümede Amîdî’nin yapı konusunda yeterince aydınlatıcı değildir. Diğer taraftan eserin Arapça tercümesinin İbnü’l-Arabî’ye nisbetine gelince (bk. Brockelmann, GAL, I, 579), onun Hint dünyasıyla münasebetinin bulunmaması ve Sanskritçe bilmemesi göz önüne alınırsa, bunun uzak bir ihtimal olduğu söylenebilir (bk. Yusuf Husain, s. 291-344). Osmanlıca’ya da tercüme edilen eserin (Havzü’l-hayât Tercümesi, nşr. Hâfız İhsan, İstanbul 1328, 44 sayfa) mütercimi belli değildir. Bu tercümenin baş tarafında, sözü edilen yoginin Amîdî ile görüşmesi ve müslüman oluşundan bahsedilmekte, ayrıca İbnü’l-Arabî’nin eseri okuyup beğendiği de belirtilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 257-258; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XXII, 76-77, 97-98; Safedî, el-Vâfî, I, 280-281; Kureşî, el-Cevâhirü’l-mudiyye, III, 355-356; İbn Haldûn, el-Ǿİber, Bulak 1284 → Beyrut 1399/1979, I, 382; İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim, Bağdad 1962, s. 58; Keşfü’z-zunûn, I, 69, 578-579; II, 1113, 1966; Leknevî, el-Fevâǿidü’l-behiyye, s. 200; Brockelmann, GAL, I, 568, 579; Suppl., I, 785-786, 924; a.mlf., “Amîdî”, İA, I, 401-402; Ziriklî, el-AǾlâm, VII, 254; Özege, Katalog, II, 521; G. Sarton, Introduction, New York 1975, II/2, s. 598-599; Yusuf Husain, “Haud al-Hayāt: La Version Arabe de l’Amratkund”, JA, sy. 213 (1928), s. 291-344; S. M. Stern, “al-Amīdī”, EI² (İng.), I, 434-435.
Ahmet Özel