AMR b. LUHAY
عمرو بن لحي
Amr b. Luhayy b. Kam‘a el-Huzâî
Arabistan’a putperestliği sokan kişi.
Yaşadığı devir hakkında bilgi bulunmayan Amr b. Luhayy’ın babasının adının Âmir, dedesinin ise Luhay olduğuna dair rivayetler vardır. Annesi Füheyre, Kâbe’nin yöneticilerinden Hâris’in torunuydu. Amr b. Luhay büyüyünce yönetim konusunda Hâris ile anlaşmazlığa düştü ve İsmâil oğullarıyla birleşerek Cürhümîler’le savaşa girdi. Sonunda onları Mekke’den uzaklaştırıp Kâbe’nin yönetimini ele geçirdi.
Amr bir iş için gittiği Belka yöresindeki Meâb’da (Moab) Amâlika kabilesinin putlara taptığını görmüş, ilk defa karşılaştığı bu manzara karşısında hayrete düşerek bunların mahiyetini sormuştu. Amâlikalılar da bu putların insan şeklinde yapılmış ilâhlar olduğunu ve bunlara taptıklarını söyleyince Arabistan’a götürmek üzere bir put istemişti. Bunun üzerine Amâlikalılar ona kırmızı akikten yapılmış Hübel (veya Menât) adlı bir put vermişlerdi. Amr da bu putu Mekke’ye getirip Zemzem Kuyusu’nun üst tarafına, Kâbe’ye yakın bir yere koymuş ve herkesi ona tapınmaya çağırmıştı. Başka bir rivayete göre Amr adı geçen putu el-Cezîre’deki Hit şehrinden getirmiştir. O tarihten itibaren halk Hz. İbrâhim’in tebliğ ettiği Hanîf dinini bırakarak putperestliği ve çok tanrıcılığı (politeizm) benimsediği için bu hadise Araplar’ın İslâmiyet’ten önceki tarihlerinde bir dönüm noktası sayılır.
Hübel’den sonra İsâf, Nâile, Ved, Süvâ, Yegus, Yeûk, Nesr ve benzeri pek çok put dikip Araplar’ı bunlara tapmaya çağıran Amr’ı, Hz. Peygamber, bu yaptıklarından dolayı bağırsaklarını cehennem ateşinde sürürken gördüğünü söylemiştir (bk. Buhârî, “Menâkıb”, 9; Müslim, “Cennet”, 50).
Putlara kurban adama âdetini de ilk defa ortaya koyan odur (bk. Buhârî, “Amel”, 11). Bu âdete göre Câhiliye devrinde bazı hayvanlar Sâibe, Bahîre, Vasîle ve Hâm adlarıyla putlara adandıktan sonra serbest bırakılır; böylece kutsal bir mahiyet kazandığına inanılan bu hayvanlardan bir daha hiçbir şekilde faydanılmazdı. Kur’ân-ı Kerîm’de bu hususa temas edilerek, “Allâh Teâlâ bahîre (kulağı çentilen), sâibe (putlar adına salıverilen),
vasîle (erkek-dişi ikizler doğuran) ve hâm (on kere yavrulamasından dolayı sırtına yük vurulmayan) gibi hayvanların adanmasını meşrû kılmamıştır. Fakat kâfirler -bu inançlarını- Allah’a atfederek yalan söylerler. Zaten onların çoğunun akılları ermez” (el-Mâide 5/103) buyurulur.
Kaynaklarda Amr’ın kısa boylu, açık tenli ve mavi gözlü olduğu, Huzâa kabilesi arasında büyük bir itibarı bulunduğu, herkesten saygı gördüğü ve uzun bir ömür sürdüğü rivayet edilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Buhârî, “Amel”, 11, “Menâkıb”, 9; Müslim, “Cennet”, 50, 51, “Küsûf”, 3; İbnü’l-Kelbî, Kitâbü’l-Esnâm: Putlar Kitabı (trc. ve nşr. Beyza Düşüngen), Ankara 1969, s. 20, 21, 27, 29, 36, 49, 50, 51; İbn Hişâm, es-Sîre, I, 76, 80; II, 624; Ya‘kubî, Târîħ, I, 229, 254; Ezrakı, Ahbâru Mekke (Melhas), s. 65, 88, 96, 101, 116, 117, 124, 126, 166, 193-194, 374, 376-377; II, 176; İbn Düreyd, el-İştikak, s. 423, 468, 474; Mes‘ûdî, Mürûcü’z-zeheb (Abdülhamîd), II, 56; Şehristânî, el-Milel (Vekîl), II, 237, 238; Süheylî, er-Ravzü’l-ünüf (nşr. Abdurrahman el-Vekîl), Kahire 1387-90/1967-70, s. 346, 368; İbn Kesîr, el-Bidâye, II, 187-189; İbn Hacer, Fethu’l-bârî (nşr. Tâha Abdurrauf Sa‘d v.dğr.), Kahire 1398/1978, XIII, 148-151; Elmalılı, Hak Dini, VI, 4592; M. Seligsohn, “ǾAmr b. Luhayy”, İA, I, 414; J. W. Fück, “Amr b. Luhayy”, EI² (İng.), I, 453.
Abdülkerim Özaydın