ARAPKİRLİ HÜSEYİN AVNİ
(ö. 1864-1954)
Son devir din âlimi, huzur dersleri mukarriri, dersiâm.
Arapkir’in Hezenek mahallesinde doğdu (Ocak 1864). Babası, Arapkir ulemâsından Molla Hasan olarak tanınan Kara Mehmed oğlu Hasan Fehmi Efendi’dir. İlk tahsiline çok küçük yaşta babasından Kur’ân-ı Kerîm, ilm-i hal, ahlâk ve Arapça okuyarak başlayan Hüseyin Avni, Arapkir merkezindeki ibtidâî ve rüşdiyeyi bitirdi. Daha sonra Arapkir Ispanakçızâde Medresesi’ne devam ederek müderris Mustafa Fevzi Efendi’den icâzet aldı (Temmuz 1886). Aynı yıl İstanbul’a gitti ve Beyazıt dersiâmlarından Bayburtlu Hüseyin Hüsnü Efendi ile Şeyhülislâm Bodrumlu Ömer Lutfi Efendi’nin derslerine devam ederek her ikisinden de icâzet aldı (4 Mart 1887).
Arapkirli Hüseyin Avni’nin sicil dosyasından belirlenen ilk resmî görevi, Üsküdar Toptaşı Askerî Rüşdiyesi’ndeki kavâid-i Osmâniyye ve imlâ muallimliğidir (4 Şubat 1887). Bu arada, Şeyhülislâm Üryânîzâde Ahmed Esad Efendi zamanında açılan ruûs imtihanında başarı göstermesi üzerine kendisine dersiâm unvanı verildi ve Beyazıt Camii’nde ders okutmaya başladı (1 Mayıs 1888). Tatil günleri de dahil olmak üzere aralıksız on üç yıl sürdürdüğü bu ders halkasına katılanlar arasından seksen beş talebeye icâzet verdi ve bu başarısından dolayı padişah tarafından altın liyakat madalyası ile taltif edildi (8 Ekim 1901). Beyazıt Camii’ndeki umuma açık derslerini yürüttüğü sırada Beşiktaş Askerî Rüşdiyesi’nde de Arapça muallimliği yaptı.
Hüseyin Avni ilk tedris faaliyetini icâzet vererek bitirdikten sonra ders verme işini yeni dersiâmlara bırakıp telifle meşgul olmak istemişse de talebelerinin ısrarı üzerine bu kararından vazgeçmiş ve Lâleli Camii’nde yeniden ders okutmaya başlamıştır. Bu ikinci dönem derslerine devam eden büyük bir talebe grubuna daha icâzet verdi; bu ilmî faaliyeti sebebiyle de nişân-ı Osmânî ile ödüllendirildi (1906). Ruûs imtihanına hazırlanan birçok müderris adayının kendisine başvurması üzerine Beyazıt Camii’nde 1902 yılında başlattığı özel dersleri de üç yıl kadar sürdü.
Hüseyin Avni Efendi Ders Vekâleti ve Meclis-i Mesâlih-i Talebe âzalığı, Fâtih Sahn Medresesi edebiyyât-ı Arabiyye müderrisliği, Şûrâ-yı İlmiyye Encümeni âzalığı, Istılahât-ı İlmiyye Encümeni âzalığı, Dârü’l-hilâfeti’l-aliyye Medresesi’ne bağlı Medresetü’l-Mütehassisîn’in umum müdürlüğü ve aynı medrese ile Dârülfünûn-ı Osmânî Ulûm-ı Âliye Şubesi’nin ilm-i kelâm müderrisliği gibi önemli ilmî ve idarî görevlerde bulundu. 17 Ağustos 1918’de Dârü’l-hikmeti’l-İslâmiyye âzalığına, bir süre sonra reis vekilliğine (26 Eylül 1919) ve iki ay sonra da bu müessesenin reisliğine tayin edilen
Arapkirli Hüseyin Avni, bu teşkilâtın 14 Kasım 1922’de lağvedilmesi üzerine Süleymaniye Medresesi’ne ilm-i kelâm müderrisi oldu. Tevhîd-i Tedrisât Kanunu ile medreseler lağvedilince Dârülfünun İlâhiyat Fakültesi hadis tarihi müderrisliğine getirildi (11 Ekim 1926) ve bu fakültenin kapatılmasına kadar (1 Ağustos 1933) burada görev yaptı.
1 Haziran 1934’te emekli olan Hüseyin Avni hayatının bundan sonraki dönemini Erenköy Sahrâ-yı Cedîd’de bulunan köşkünde kitapları arasında geçirdi. İlerleyen yaşı dolayısıyla Beyazıt ve çevresindeki ilim muhitine gidip gelmekte güçlük çekince Lâleli’ye taşındı. 11 Mayıs 1954’te vefat etti ve Edirnekapı Şehitliği’ne defnedildi.
Hüseyin Avni, Hocası Beyazıt dersiâmlarından Develili Ali Rızâ Efendi’nin kızı Mevhibe Hanım’la evlenmiş, bu evlilikten Mehmet Sadettin, Hasan Fehmi, Ahmet Rıfkı ve Hüseyin Zeki adlarında dört çocuğu olmuştur. İlk eşinin vefatı üzerine hocasının diğer kızı Hatice Fahrünnisâ Hanım’la evlenmiş ve bu evlilikten Ömer Aydın adlı bir oğlu daha dünyaya gelmiştir. İlgili kanundan sonra Karamehmetoğlu soyadını alan Hüseyin Avni’nin 833 kitaptan oluşan ve üzerlerindeki not ve işaretlerden kendisinin dikkatle mütalaa ettiği anlaşılan özel kütüphanesi vârisleri tarafından İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü (MÜ İlâhiyat Fakültesi) Kütüphanesi’ne bağışlanmıştır. Sahrâ-yı Cedîd’de vârislerince bağışlanan bir arsa üzerinde Türkiye Diyanet Vakfı tarafından yaptırılan Arapkirli Hüseyin Avni Camii 25 Mart 1990 tarihinde ibadete açılmıştır.
Yakın talebelerinden M. Hazmi Tura’nın ifadesiyle, “metin bir hâfıza ve süratli bir intikale sahip, tam bir zühd ve takvâ âbidesi olan” Arapkirli, Arap ve Fars edebiyatlarına vâkıf, bu dilleri en zor ibareleri dahi rahatlıkla çözebilecek derecede iyi bilen bir âlimdi (Göldağı, s. 18). Her yılın ramazan ayında padişah ve erkânının huzurunda yapılan huzur derslerine başlangıçta muhatap*, sonraları ise mukarrir* sıfatıyla iştirak eden seçkin kişilerden biriydi. Kaynaklar, onun bu derslerdeki takrirlerinin padişah ve diğer katılanlar tarafından takdirle takip edildiğini belirtmektedir. Arapkirli Hüseyin Avni, Dârülfünun İlâhiyat Fakültesi tedris heyeti tarafından hazırlandığı bildirilerek dönemin bazı basın organlarında yayımlanan (20 Haziran 1928), geniş yankı ve tepkiler uyandıran, hazırlayıcıları ve imza sahipleri konusu henüz tam anlamıyla açıklığa kavuşmamış olan “Dinî Islahat Beyannâmesi”nde imzasının bulunduğu gerekçesiyle eleştirilmektedir. Ancak onun fikrî ve ilmî şahsiyetini değerlendirirken içinde yetiştiği ve yaşadığı dönem gözden uzak tutulmamalıdır. O, Saltanat, Meşrutiyet ve Cumhuriyet dönemlerini idrak etmiş, her dönemin Türk toplumunda bıraktığı izleri, sebep olduğu kültür değişmelerini bizzat yaşamıştır. Kendisinin yeni hadise ve cereyanlar karşısında bağlı bulunduğu değerleri muhafaza ettiği ancak bazı zaruri değişmeler karşısında tarafsız kalamadığı söylenebilir.
Eserleri. 1. en-Nakdü’r-râyic li-dîbâceti’n-Netâǿic. Birgivî’nin nahivle ilgili meşhur eseri İzhârü’l-esrâr’ın önemli şerhlerinden biri olan Şeyh Mustafa Adalı’ya ait Netâǿicü’l-efkâr’ın giriş bölümüne yapılmış bir şerhtir (İstanbul 1307). 2. Şerhu’l-Kasîdeti’n-nûniyyeti’l-Büstiyye. Ebü’l-Feth el-Büstî’ye ait ahlâkî mahiyetteki el-Kasîdetü’n-nûniyye’nin şerhidir (İstanbul 1312). 3. TaǾlîkāt ale’l-Kasîdeti’l-lâmiyye. İbnü’l-Verdî’nin et-Tuhfetü’l-verdiyye fî müşkilâti’l-iǾrâb adlı nahivle ilgili 163 beyitlik kasidesinin zor anlaşılan bazı yönlerini kısa notlarla açıklayan bir eserdir (İstanbul 1306). 4. İlm-i Kelâm Dersleri. Müellifin Dârülfünûn-ı Osmânî’nin ulûm-ı âliye-i dîniyye şubesinde okuttuğu kelâm derslerine ait notlarıdır. Dârülfünûn Dersleri adlı külliyat içinde yayımlanmıştır (İstanbul 1331). 5. Kayıdlı Kavâid-i İ‘râb. İbn Hişâm’ın nahivle ilgili el-İǾrâb Ǿan kavâǾidi’l-iǾrâb adlı muhtasar eserinin değişik yazma nüshalarından elde edilmiş sağlam bir metninin, talebenin anlamasını kolaylaştıracak notlarla neşredilmiş şeklidir (İstanbul 1306). Arapkirli’nin bu çalışması, döneminin edisyon kritiğine bir örnek olarak kabul edilebilir.
Ayrıca şeyhülislâmlık makamının resmî yayın organı olan Cerîde-i İlmiyye’de
seri halinde yayımlanmış kelâmla ilgili makaleleri de bulunmaktadır.
Müellif, Diyanet İşleri Başkanlığı Arşivi’nde bulunan özlük dosyasındaki tercüme-i hâl evrakında, ders takrirleri sırasında yazdığı yayımlanmamış Şerh-i Şevâhid-i Sa‘deddîn adlı bir eseri daha bulunduğunu belirtir. Ayrıca Dârülfünun İlâhiyat Fakültesi’nde hadis ilmi tarihi dersini okuturken kaleme aldığı yayımlanmamış notlarının da bulunduğu talebesi M. Hazmi Tura tarafından kaydedilmektedir (Göldağı, s. 20).
BİBLİYOGRAFYA:
Dersiâm Hüseyin Avni Karamehmetoğlu’nun Özlük Dosyası, Diyanet İşleri Başkanlığı Sicil Arşivi, Dosya no: 150; İlmiyye Salnâmesi, s. 109, 145, 162-163, 174; Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye (1333-1334), İstanbul 1334, s. 139; Mehmet Ali Ayni, Dârülfünun Târihi, İstanbul 1927, s. 74; Vakit (20 Haziran 1928); Büyük Doğu, III/61, İstanbul 1947, s. 13-14; [Yusuf Ziya Yörükan], “Dinî İnkılâp ve İslahat Hakkında”, İslâm-Türk Ansiklopedisi Mecmuası, II, nr. 73, s. 9-10; Mehmet Hazmi Tura, “Arapgir’in Tarihimize Verdiği Büyüklerden: İstanbul Dersiâm Müderrislerinden Merhum Hüseyin Avni Karamehmetoğlu”, Göldağı (Arapgir Kültür Derneği yayını, haz. Fethi Neş’et Gemuhluoğlu ─ Vahit Gedikoğlu), İstanbul 1955, I, 16-20; Ebü’l-Ulâ Mardin, Huzûr Dersleri, İstanbul 1966, II-III, 127-132; Sadık Albayrak, Son Devrin İslâm Akademisi Dâr-ül Hikmet-il İslâmiye, İstanbul 1973, s. 164-165; a.mlf., Son Devir Osmanlı Ulemâsı, İstanbul 1980, II, 113; Veli Ertan ─ Hasan Küçük, Cumhuriyet Devrinde Din Eğitimi, Din Müesseseleri ve Din Âlimleri, İstanbul 1976, s. 76-78; Türkiye Maarif Tarihi, V, 1963-1964; Hüseyin Atay, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, İstanbul 1983, s. 129; İsmail Kara, Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi, İstanbul 1987, II, 499.
Metin Yurdagür