ARÎB b. SA‘D
عريب بن سعد
(ö. 369/979-80)
Taberî tarihine yazdığı zeyil ile tanınan Endülüslü tarihçi ve tabip.
Müslümanların İspanya’yı fethetmelerinden sonra İslâmiyet’i kabul eden ve Beni’t-Türkî diye tanınan bir ailenin çocuğudur. Ailesi hakkında fazla bilgi bulunmayan Arîb b. Sa‘d’ın Kurtuba’da doğduğu tahmin edilmektedir. Endülüs Emevî halifelerinden III. Abdurrahman (912-961) ile II. Hakem’in (961-976) himayelerinde yetişti. III. Abdurrahman tarafından Osuna’ya vali tayin edildi (331/943). II. Hakem halife olunca Arîb’i hilâfet kâtipliğine getirdi. Arîb, halifenin meşhur hâcib*i Mansûr b. Ebû Âmir’in güvenini kazanarak önemli mevkilere yükseldi
ve kendisine “hâzinü’s-silâh” unvanı verildi. Arap dilinin inceliklerini iyi bilen bir edip ve şair, aynı zamanda devrine göre önemli sonuçlara vardığı tıbbî eserleriyle tanınan bir tabip olmakla birlikte asıl şöhretini tarihçiliğiyle kazandı. II. Hakem’in hilâfet kâtibi iken kaydettiği, dönemin olaylarını ve devlet yönetiminde yapılan değişiklikleri yansıtan bilgiler X. yüzyılda müslüman İspanya’daki devlet teşkilâtı hakkında önemli bir kaynak teşkil etmektedir.
Eserleri. 1. Sılatü Târîhi’t-Taberî. Taberî’nin metodu ile kaleme alınmış, onun tarihinin ilk ve önemli bir zeyli olan eser Abbâsî halifeliğinin karışık bir devrinin olaylarını ihtiva etmektedir. Taberî, tarihini 302 (915) yılına kadar devam ettirdiği halde Arîb zeyline 291’den (903) başlamış, 291-294 (903-907) yılı olaylarını Taberî’den özetlemiş, 295-302 (907-915) yılları olaylarında ise Taberî’nin verdiği bilgilere ilâveler yapmıştır. 302-320 (915-932) tarihleri arasını ise bizzat telif etmiştir. Eserin üç ayrı neşri vardır. Bunlardan birincisi M. J. de Goeje tarafından Leiden’de (1897), ikincisi Târîhu’t-Taberî’nin XII. cildi içinde Kahire’de (1336), sonuncusu da Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim tarafından aynı kitabın XI. cildi içindeki üç kitaptan ilki olarak (s. 1-157) yine Kahire’de (1960-1970) basılmış, daha sonra bu neşrin Beyrut’ta ofset baskıları yapılmıştır. 2. Muhtasar min Târîhi’t-Taberî. Sılatü Târîhi’t-Taberî ile aynı eser kabul edilmekte ise de ondan ayrı olup yine Taberî’nin Târîħ’i üzerine yapılmış bir çalışmadır. Arîb, Târîhu’t-Taberî’nin bir özeti olan bu eserini kâtipliği döneminde telif etmiştir. Eser, Taberî’nin bahsetmediği müslüman İspanya ve Kuzey Afrika tarihini de ihtiva etmesi bakımından önemlidir. İbn İzârî’nin el-Beyânü’l-mugrib’i yazarken faydalandığı Arîb’in bu eseri günümüze ulaşmamıştır. 3. Takvîmü’l-Kurtuba. Kitâbü ǾArîb fî tafsîli’l-ezmân ve mesâlihi’l-ebdân veya Kitâbü’l-Envâf olarak da bilinen eser İbrânî alfabesiyle Arapça olarak 349’da (961) yazılmıştır. Müellif bu kitabında, güneş ve ayın hareketlerine bağlı olarak bir yılda meydana gelen değişmeleri ve bu değişmelerin insan bünyesi, iklim ve bitki örtüsü üzerindeki olumlu ve olumsuz tesirleri ve bu konuda alınması gereken tedbirleri belirtir. R. Dozy eseri yazıldığı yıla izâfetle, Le Calendrier de Cordoue de l’année 961 adıyla Fransızca’ya çevirerek Leiden’de neşretmiştir (1873). Daha sonra Ch. Pellat tarafından da yayımlanan (1961) bu eseri R. Dozy, Papaz Rebî‘ b. Zeyd’in Takvîm’i ile karşılaştırmış ve onun Arîb’in eserini tercüme ederek bazı ilâveler yaptığını ortaya koymuştur. 4. Kitâbü Halkı’l-cenîn ve tedbîri’l-habâlâ ve’l-mevlûdîn. Kitâbü Halkı’l-insân ve tedbîri’l-etfâl olarak da bilinen eser Le livre de la génération du foetus et le traitement des femmes enceintes et des nouveau-nées adıyla H. Jahier ve A. Noureddine tarafından Fransızca’ya tercüme edilerek Cezayir’de neşredilmiştir (1375/1956). Arîb’in tıp alanındaki bu kitabı zamanına göre önemli bir eserdir. Ayrıca kaynaklarda, Arîb’e aidiyeti tartışma konusu olan Kitâbü ǾUyûni’l-edviye adlı bir eserinden de bahsedilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Yâkut, MuǾcemü’l-üdebâǿ, XVIII, 44; Makkarî, Nefhu’t-tîb, III, 182; M. Şemseddin [Günaltay], İslâm’da Târih ve Müverrihler, İstanbul 1339-42, s. 43-44; Brockelmann, GAL, I, 149, 272; Karatay, Arapça Basmalar, I, 170; Sezgin, GAS, I, 327; VII, 355-356; F. Rosenthal, A History of Muslim Historiography, Leiden 1968, s. 82; M. Ullmann, Die Medizin im Islam, Leiden 1970, s. 139-140; Anwar G. Chejne, Muslim Spain Its History and Culture, Minnesota 1974, s. 119; G. Sarton, Introduction, New York 1975, I, 680-681; Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, İstanbul 1978, IV, 533; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), IV, 227; Ömer Ferrûh, Târîhu’l-edeb, IV, 189, 192, 289-294; Muhammed İbrâhim el-Kettânî v.dğr., el-Beyânü’l-mugrib [İbn İzârî], Beyrut 1406/1985, Giriş, s. 8; R. Dozy, “Die Cordovaner ‘Arîb b. Sa‘d der Secratar und Rabi‘ b. Zaid der Bischof”, ZDMG, sy. 20 (1886), s. 595-609; “Arîb”, İA, I, 563; Fikret Işıltan, “Taberî”, İA, XI, 596; Ch. Pellat, “Arîb b. Sa’d al-Kātib al-Kurtubī”, EI² (İng.), I, 628.
Mehmet Aykaç