ASKERÎ, Ebû Hilâl
أبو هلال العسكري
Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl el-Askerî (ö. 400/1009’dan sonra)
Arap dili ve edebiyatı âlimi.
Doğduğu tarih kesin olarak bilinmemekle beraber bir beytinden (Tİ, II, 493) IV. (X.) yüzyılın başlarında dünyaya geldiğini anlamak mümkündür. Hûzistan bölgesindeki Askerimükrem’de doğdu ve orada yaşadı. Tahsilini İsfahan, Bağdat ve Basra gibi ilim merkezlerinde tamamladı. Kendisinden en çok faydalandığı hocası Ebû Ahmed el-Askerî’nin aynı zamanda onun dayısı olduğuna dair rivayetler bazı müelliflerce isabetli görülmemektedir (bk. EI² |Fr.|, 1, 734). Hocası Ebû Ahmed Hasan b. Abdullah el-Askerî ile hem adları hem de baba adları benzediği için Ebû Hilâl daha çok Edîb unvanıyla ondan ayrılmak istenmiştir. Ebû Hilâl el-Askerî’nin Şiî olduğuna dair AǾyânü’ş-ŞîǾada nakledilen iddia, bu eserin müellifinin de belirttiği üzere son derece zayıf kalmaktadır. Kaynaklarda onun hayatına dair pek az bilgi bulunmakla beraber kimseye el açmamak düşüncesiyle ticaretle uğraştığı ve ticaret erbabı arasında seçkin bir yeri bulunduğu bilhassa belirtilmektedir. Ticarî maksatla yaptığı seyahatlerde bile ilim ve fazilet sahipleriyle görüşüp onlardan faydalanmıştır. Ebû Hilâl el-Askerî fıkıh, hadis ve tefsir gibi ilimlerde de eserler vermekle beraber asıl ihtisasının Arap dili, edebiyat ve şiir tenkidi alanlarında olduğu görülmektedir. İstenileni mükemmel bir şekilde ifade edebilmek için mâna ile lafzın bir tenasüp içinde olması zaruretine inandığı, bu konudaki eserlerinden açıkça anlaşılmaktadır. Kolay ve akıcı bir üslûba sahip olan Ebû Hilâl’in vefat tarihi kesin olarak bilinmemektedir. el-Evâ ‘il adlı eserinin sonunda bu kitabı 10 Şaban 395 (22 Mayıs 1005) tarihinde tamamladığı kaydına bakarak ve bundan sonraki hayatı hakkında bilgi bulunmadığını dikkate alarak kaynakların birçoğu onun 395’te (1005) öldüğünü yazmaktadır. Bir kısım kaynaklarda ise bu tahminin isabetli olmadığı, onun 400 (1009) yılından sonra öldüğünü söylemenin daha ihtiyatlı bir tahmin olacağı ifade edilmektedir.
Eserleri. 1. Dîvânü’l-meǾânî. Şiirlerin daha çok mâna ve konuları ile ilgilenen ve bazı üslûp meselelerini göz önünde tutan eserlerin tipik bir örneğini teşkil eden bu kitap, Hüsâmeddin el-Kudsî tarafından Kahire’de (1352), Ahmed Süleyman Ma’rûf tarafından da Min Kitabi Dîvâni’l-me’ânî adıyla Dımaşk’ta basılmıştır (1984). Eser muhtelif kaynaklarda Me’âni’l-edeb, AǾlâmü’l-meǾânî fî meǾâni’ş-şiǾr, el-Fark beyne’l-meǾânî adlarıyla da geçmektedir. 2. Kitâbü’s-ŞınâǾateyn*: el-kitâbe ve’ş-şiǾr (veya: en-nazm ve’n-neşr). Nazım ve nesrin usul ve kaidelerine dair olan bu eseri, M. Emîn el-Hâncî Kahire’de (1320), Ali M. Becâvî ve Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim Kahire’de (1952, 1971), Müfid Kumeyha da Beyrut’ta (1981, 1984) yayımlamışlardır 3. Cemheretü’l-emsâl. Eski Araplar’ ca kullanılan ve hadislerde geçen darbımeselleri alfabetik sırayla ele alarak şerhettiği bu eser Bombay’da (1037) ve Kahire’de (Meydânî’nin MecmaǾu’l-emsâl’inin kenarında, 1310) yayımlanmış, daha sonra da Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim ve Abdülmecid Katâmiş tarafından hazırlanan tenkitli neşri yine Kahire’de (1384/1964) basılmıştır. 4. el-Furûku’l-luğaviyye. Eş anlamlı kelimelerin mâna farklarını inceleyen bu eseri dört nüshasına dayanarak Hüsâmeddin el-Kudsî neşretmiştir (Beyrut, ts.). Ayrıca adı bilinmeyen bir müellif tarafından Muhtaşaru Kitâbi’l -Furûk adıyla ihtisar edilerek Bulak’ta (1323) ve Kahire’de (1926) basılmıştır, 5. el-Evâǿil.
Evâil* konusunda ilk ve önemli eserlerden biri olduğu belirtilen bu kitabı önce Muhammed es-Seyyid el-Vekîl (Medine 1966), daha sonra Muhammed el-Mısrî ve Velîd Kassâb iki cilt halinde neşret-mişlerdir (Dımaşk 1975-1976; Riyad 1401/1981). Muhammed el-Mısrî eseri Min Ki-tâbi’l-Evâǿil adıyla ve bir cilt halinde Dımaşk’ta yeniden neşretmiştir (1984). Eserin Süyûtî tarafından yapılan el-Ve-sâǿil ilâ ma’rifeti’l-Evâǿil adlı muhtasarı Kahire’de basılmıştır (1401/1980). Süyûtî’nin bu eseri el-Vesâǿil fî müsâ-mereti’l-Evâǿil adıyla da anılmakta olup adı bilinmeyen bir müellif eserde tesbit ettiği hataları Tezkiretü’l-evâǿil fî ışlâhi Kitâbi’l-Vesâǿil ilâ maǾrifeti’l-Evâǿil adlı kitabında düzeltmiştir (Brockelmann, GAL |Ar.|, II, 253). 6. er-Risâletü’l-mâsse fî mâ lem yüżbat mine’l-Hamâse. Askerî’nin, Ebû Temmâm’ın el-Hamâse nüshalarından birindeki hatalı yetmiş beyti inceleyerek doğrusunu belirttiği bu risale G. J. Kanazi tarafından Jerusalem Studies in Arabic and Islam’da neşredilmiştir (Jerusalem 1980, II, 97-163). Eser muhtelif kaynaklarda Risale fî tahkiki baǾzı ebyâti’l-Hamâse ve Risale fî žabtı ve tahrîri mevâżı Ǿa min Dîvâni’l-hamâse li-Ebî Temmâm adlarıyla da zikredilmektedir. 7. Kitâbü’l-Küre-maǿ. İslâmiyet’ten önce ve sonra yaşayan cömertlikleriyle meşhur kimseleri ele alan bu risale Kahire’de Mahmûd el-Cebelî tarafından neşredilmiştir (1326/1908). Brockelmann bu eserin yine Kahire’de 1353 yılında Fazlü’l-Ǿatâǿ Ǿale’l-Ǿusr adıyla basıldığını söylemektedir. Kitap Risale fî fazli’l-iǾtâǿ Ǿale’l-Ǿusr ve Fazlü’l-gınâǿ Ǿale’l-Ǿusr adlarıyla da anılmaktadır. Mahmûd Muhammed Şâkir risaleyi bu sonuncu isimle Kahire’de yayımlamıştır (1934). 8. el-Mu’cem fî ba-kıyyeti’l-eşyâǿ. Esmâǿü bekāya’l-eş-yâǿ adıyla da anılan bu risale Berlin’de (1915) ve İbrahim el-Ebyârî ile Abdülhafiz Şelebî tarafından Kahire’de (1934) basılmıştır. 9. Kitâbü’t-Telhis fî maǾrifeti esmaǿi’l-eşyaǿ. Kitâbü’t-Telhîş fi’l-luğa adıyla da bilinmektedir. Kırk bölümden oluşan eserin on sekiz, on dokuz ve yirminci bölümleri astronomi ve meteorolojiye dair olup gökyüzü, yıldızlar, güneş, ay, gece, gündüz, vakitler, burçlar, sıcak, soğuk, rüzgâr, bulut, yağmur gibi konulara ayrılmıştır. Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Lâleli, nr. 3551, 149 varak) bir yazması bulunan eser İzzet Hasan tarafından iki cilt halinde Dımaşk’ta yayımlanmıştır (1969). 10. el-Mehâsin fî tefsîri’l-Kurǿân. Mehâsinü’l-meǾânî adıyla da anılan ve kaynaklarda beş cilt olduğu söylenen (Süyûtî, Tabakātü’l-müfessirin, s. 44) bu tefsir günümüze kadar gelmemiştir. Meşhed’deki Âsitân-ı Kuds-i Rızâvî Külliyesi Kütüphanesi’nde Tefsîrü’l-ǾAskerî adıyla kayıtlı bulunan yazma eser (III, 17, nr. 47/8) Brockelmann tarafından (GAL SuppL, I, 194), Ebû Hilâl el-Askerî’ye nisbet edilir ve Hacı Be-şir Ağa’daki (nr. 26) bir yazma eserde Süleymaniye Kütüphanesi kataloglarında Ebû Hilâl el-Askerî’ye ait gösterilirse de George Kanazi, söz konusu yazmaların Ebû Hilâl el-Askerî’ye değil, İsnâaşeriyye’nin on birinci imamı Hasan el-Askerî’ye nisbet edildiğini belirlemiştir (bk. Arabica, XXII, 67). Ancak, bazı Şiî kaynaklarında da (bk. AǾyânü’ş-ŞîǾa, II, 41) Hasan el-Askeri’nin bir tefsir kitabı bulunduğu kaydedilmesine rağmen, adı geçen yazmalar ona ait olmasını imkânsız kılacak bilgilerle doludur. Bu sebeple söz konusu eserin daha sonraki bir devirde yazılıp ona atfedilmiş olması muhtemeldir (bk. HASAN el-ASKERÎ, Hasan b. Ali). 11. Risale fi’t-tafzîl beyne belâğa-teyi’l-ǾArab ve’l-ǾAcem. Bu risale İstanbul’da basılmıştır (1302). 12. Kitâbü’l-Haş Ǿalâ talebi’l-Ǿilm. Muhtelif âlimlerin ilim yolunda katlandıkları çilelerle ilim öğrenme metotlarından bahseden bu risalenin Süleymaniye Kütüphanesi’nde yazmaları vardır (Hamidiye, nr. 1464/3; Âşir Efendi, nr. 433/3). 13. Kitâb Ma’htekeme bihi’l-hulefâǿ ile’l-kudât. Çeşitli kaynaklarda Meni’htekeme mine’l-hulefâǿ ile’l-kudât ve Fî ahbâri’l-kudât adlarıyla da anılan risalenin Süleymaniye Kütüphanesi’nde bir yazması bulunmaktadır (Âşir Efendi, nr. 433/2). 14. Risale mine’l-edebiyyât ve’l-ahlâk. Bu eserin de Süleymaniye Kütüphanesi’nde bir yazması vardır (Hamidiye, nr. 1464/5). 15. Şerhu Dîvâni Ebî Mihcen eş-Şekafî. Sahâbî Ebû Mihcen es-Sekafî’nin şiirlerini derleyip şerhettiği bu eser Selâhaddin el-Müneccid tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1970). Ebû Hilâl el-Askerî’nin şiirlerini günümüze kadar gelmeyen Dîvânü şiǾrih adlı bir eserde topladığı rivayet edilmektedir. Bunların önemli bir kısmını Kitabü’ş-ŞınâǾateyn, Dîvânü’l-meǾânî ve Kitâbü Cemhereti’l-emşâl’inde iktibas etmiştir. M. Gıyâd onun şiirlerini toplamaya çalışmış ve ŞiǾru Ebî Hilâl el-ǾAskerî adıyla neşretmiştir (1975, 223 s.).
Bunlardan başka, Ebû Hilâl’in gerek kendi kitaplarında gerekse başka kaynaklarda sözü edilen diğer eserleri şunlardır: Kitâbü’t-Tebşıra, ed-Dirhem ve’d-dînâr (Müfâharetü’d-dirhem ve’d-dînâr). Risale fi’l-Ǿuzle ve’l-isti’nâs bi’l-vahde, Şerhu’l-Faşîh, el-ǾUmde, Kitâbü Mâ telhanü fihi’l-hâşşa, el-MuǾrib Ǿani’l-Mağrib, Nevâdirü’l-vâhid ve’l-cemǾ, SanǾatü’l-kelâm, el-Hamâsetü’l-ǾAskeriyye.
BİBLİYOGRAFYA:
Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, VIII, 258-267; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, I, 312; IV, 183; Süyûtî, Buğyetül-vu’ât, I, 506-507; a.mlf.. Tabakâtü’l-müfessirîn (nşr. Ali Muhammed Ömer), Kahire 1976, s. 43-44; Serkîs, MuǾcem, II, 1327-1328; Brockelmann, GAL, I, 131-132; Suppl, I, 194; GAL (Ar.), II, 252-253; a.mlf., “Askerî”, İA, I, 678; C. Zeydan, Âdâb (Dayf), II, 328; Flügel, Keşfü’z-zunûn, İndeks, s. 1091; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, III, 240; Nihad M. Çetin, Eski Arap Şiiri, İstanbul 1973, s. 42, 81, 82, 91; Müneccid, MuǾcem, III, 46, 113; IV, 112; V, 98; Ömer Ferrûh, Târîhul-edeb, II, 589-592; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), II, 196; Sezgin, GAS, II, 614; VII, 358-359; VIII, 142, 167, 181, 183-185, 274; IX, 25, 183, 258, 305; AǾyânu’ş-ŞîǾa, II, 41; V, 148-150; G. J. Kanazi, Studies in the Kitâb aş-Şinâ’atayn of Abū Hilâl al-ǾAskari, Leiden 1989; a.mlf., “The Works of Abū Hilāl al-ǾAskarî”, Arabica, XXII, Leiden 1975, s. 61-70; a.mlf., “al-Risālatu’l-māssa fîmâ lam yuzbat min al-Hamāsa By Abū Hilāl al-ǾAskarî”, Jerusalem Studies in Arabic and İslam, II, Jerusalem 1980, s. 97-163; Hüseyin Varol, “Ebû Hilâl el-Askerî, Dört Eseri, Arab Edebiyatında Darb-ı Meseller ve Önemi”, Erz.AÜİFD, sy. 7 (1986), s. 383-406; Mohammad Akram Chaudhary, “Abū Hilāl al-Askari’s Wievs on Synonymy”, IS, XXVI/3 (1987), s. 247-252; Muhammed Tâhir el-Ceblâvi, “Kitâbü’ş-ŞınâǾateyn li-Ebî Hilâl el-ǾAskerî”, Tİ II,’ 493 vd.; J. W. Fück, “el-ǾAskari”, EI² (Fr.), I, 734; W. M. Watt, “ǾAskarî”, Elr., II, 768.
Ahmet Turan Arslan