AYAK
Metrik sistemin kabulünden önce mimaride ve arazi ölçümlerinde kullanılan bir uzunluk birimi.
Ayak, tabii bir mesafe ölçme aracı olan insan ayağından alınarak tarih boyunca, eski Ön Asya uygarlıklarının tamamı ile Yunanlılar ve Romalılar başta olmak üzere hemen hemen bütün dünya milletleri tarafından kullanılmıştır. Ancak ayak ölçüsünün insandan insana değişmesine bağlı kalındığı için bir tek ayak boyu tesbit edilememiş ve bu ölçü birimi çeşitli toplumlarda karış, kulaç, adım gibi diğer tabii ölçü birimleriyle birlikte sabit olmayan ve birbirine uymayan uzunluklarla benimsenmiştir. Bugün pek çok ülkede kullanılmaya devam eden İngiliz-Amerikan ayağı foot 30,48 cm. ve Fransız ayağı pied 32,4 santimetredir.
Osmanlılar’da ayak veya kadem denilen ölçü birimi arşının yarısı kadardır. Gerek arşının “çarşı arşını” (68 cm.) ve “mimar arşını” (75,8 cm.) adlarıyla iki ayrı değer taşıması (bk. ARŞIN), gerekse kültür münasebetleri sonucu geç dönemlerde Fransız ayağının da kullanılması, Osmanlı ayağının uzunluğunu daha değişken bir hale getirmiştir. Bu ölçü birimi, 1782 sayı ve 26 Mart 1931 tarihli kanun uyarınca kullanımdan kaldırıldığı sıralarda ortalama 33 cm. uzunluğunda idi ve Avrupa ayakları gibi on iki “parmak”tan meydana geliyordu; ayrıca bir parmak “hat” adıyla on ikiye, hat da altı “kerte”ye ayrılıyordu. Ayak bugün Türkiye’de, daha çok askerî terimler arasında yükseklik ve derinlik birimi olarak fit (feet, İng. footun çoğulu), buzdolabı yapımcılığında da ayak adlarıyla ve İngiliz-Amerikan ölçü sistemine göre kullanılmaya devam etmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Sâlih Zeki, Kamûs-ı Riyâziyyât, İstanbul 1315, I, 39-40; Mecelle-i Umûr-ı Belediyye, II, 437-439; P. Robert, Le Petit Robert, Dictionnaire de la langue francaise, Paris 1985, s. 1433; SA, I, 106-108, 134; II, 891; L. V. Judson, “Weights and Measures”, EBr., XXIII, 370-379; “Arşın”, İA, I, 615-616.
Sargon Erdem