BÂHİLÎ, Ahmed b. Hâtim

أحمد بن حاتم الباهلي

Ebû Nasr Ahmed b. Hâtim el-Bâhilî (ö. 231/846)

Basra dil mektebine mensup Arap edebiyatı, dil ve lugat âlimi.

Basralı olduğu bilinmekte, ancak hayatı hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır. Asmaî’nin kız kardeşinin oğlu olduğu söylenmekte ise de bu doğru değildir. Asmaî, Ebû Ubeyde ve Ebû Zeyd el-Ensârî’den ilim tahsil eden Bâhilî, hocası Asmaî’nin lugat, edebiyat, şiir ve nahve dair bütün eserlerini rivayet etmiş, ayrıca adı geçen diğer hocalarından da rivayette bulunmuştur. Rivayetine ve ilmine güvenilir bir kimse idi. Bu sebeple Asmaî, onun kendisi hakkında söyleyeceği her şeyin doğru olacağını kabul ederdi. Kuvvetli bir hâfıza ve üstün bir zekâya sahip olduğu için kendisine sorulan sorulara, arzedilen meselelere çok yönlü ve ikna edici cevaplar verirdi. İbrâhim el-Harbî ve Ebü’l-Abbas Sa‘leb onun talebeleri ve râvileri arasında yer almışlardır. Önce Bağdat’ta, bir süre de İsfahan’da ikamet ettikten sonra tekrar Bağdat’a döndü. Yetmiş küsur yaşlarında burada vefat etti.

Eserleri. Bâhilî kendisinden önceki müelliflerin geleneğine uyarak ağaç, nebat, deve, hurma, süt, at vb. konularda müstakil eserler yazdı. Özellikle, çekirgeler hakkında ilk defa kitap yazanın o olduğu sanılmaktadır. Başlıca eserleri şunlardır: 1. Kitâbü’l-İştikak. Kitâbü İştikaki’l-esmâǿ adıyla da anılmakta olup onun zamanımıza kadar gelebilmiş yegâne kitabıdır. 293 varak hacmindeki eserin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Esad Efendi, nr. 2357). 2. Kitâbü Ebyâti’l-meǾânî. Ebû Ali el-Kalî’nin Endülüs’e getirttiği ve el-Leǿâlî’sinde Kitâbü’l-MeǾânî diye söz ettiği (Sezgin, II, 59, 67) bir eserdir. Bu ikisinden başka Kitâbü’ş-Şecer ve’n-nebât, Kitâbü’l-Libeǿ ve’l-leben, Kitâbü’l-İbil, Kitâbü’z-ZerǾ ve’n-nahl, Kitâbü’l-Hayl, Kitâbü’t-Tayr, Kitâbü Mâ yelhanü fîhi’l-Ǿâmme ve Kitâbü’l-Cerâd adlı eserleri kaynaklarda zikredilmektedir. Ayrıca Ziriklî (el-AǾlâm, I, 109) Bâhilî’nin kitapları arasında matbu bir Şerhu Dîvâni Zi’r-rumme’den söz etmektedir ki bu eser hocası Asmaî’ye ait olup Bâhilî onu sadece rivayet etmiştir (Sezgin, II, 395).

BİBLİYOGRAFYA:

Ebü’l-Kasım ez-Zeccâcî, Mecâlisü’l-Ǿulemâǿ (nşr. Abdüsselâm M. Hârûn), Riyâd 1403/1983, s. 38, 92, 173, 216, 262; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 61; Hatîb, Târîhu Bagdâd, IV, 114; Yâkut, MuǾcemü’l-üdebâǿ, II, 283-285; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, II, 71-72; Safedî, el-Vâfî, VI, 295-296; Süyûtî, Bugyetü’l-vuǾât, I, 301; Keşfü’z-zunûn, I, 102; II, 1436; Îzâhu’l-meknûn, I, 13; II, 261, 285, 293, 300, 305, 312, 325, 421; Brockelmann, GAL (Ar.), II, 161; Ziriklî, el-AǾlâm, I, 109; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, I, 186; Sezgin, GAS, II, 59, 67, 124, 166, 392, 395; VIII, 88-89; J. Hell, “Bâhilî”, İA, II, 227; a.mlf., “Bahilī”, EI² (Fr.), I, 949; a.mlf., “Bâhilî”, UDMİ, III, 1022.

Mehmet Talû