BAKKĀLÎ

البقالي

Ebü’l-Fazl Muhammed b. Ebi’l-Kāsım b. Bâbcûk (Baycûk) el-Hârizmî el-Bakkālî (ö. 562/1167)

Tefsir ve nahiv âlimi.

Hârizm’in Cürcâniye şehrinde doğduğu anlaşılan Bakkālî hakkında kaynaklarda yeterli bilgi yoktur. Daha çok kuru yiyecekler alıp sattığı için Bakkāl (Arap olmayanların söyleyişiyle Bakkālī) diye meşhur olduğu, ayrıca “zeynü’l-meşâyih” lakabıyla anıldığı bilinmektedir. Âdemî’nin nahivle ilgili kitabını ezberlediği için Âdemî diye de tanınmaktadır. Meşhur müfessir ve dilci Zemahşerî’nin önde gelen talebelerindendi. Ayrıca hadiste de ondan faydalandı. Hocasının ölümü üzerine talebelerinin başına geçerek onun yerini aldı ve kısa zamanda meşhur oldu.

Tefsir ve nahiv alanındaki eserleri yanında Hanefî fıkhındaki bilgisi ve güzel ahlâkı ile de tanınan Bakkālî, 29 Cemâziyelâhir 562’de (22 Nisan 1167) yetmiş yaşının üzerinde Cürcâniye’de öldü. Bu tarih bazı kaynaklarda 561 (1166), 576 (1180) ve 586 (1190) olarak da zikredilmiştir.

Eserleri. 1. Tefsîrü’l-Bakkālî. Sadece VII. cildi hakkında bilgi bulunan ve Arapça olan bu eser, kaynaklarda Bakkālî’ye nisbet edilen Miftâhu’t-tenzîl adlı tefsir olmalıdır. 247 varak hacmindeki bu cilt, Tâhâ sûresinin başından Sebe’ sûresinin sonuna kadar olan kısmı ihtiva etmekte olup son sayfasında VIII. cildin Kasas sûresiyle başlayacağına işaret edilmiştir (bk. Süleymâniye Ktp., Damad İbrâhim Paşa, nr. 99). Buna göre eserin tamamının yaklaşık on iki cilt kadar olduğu tahmin edilebilir. 2. Terâcimü’l-eǾâcim. Farsça muhtasar bir Kur’an lugatı (satır arası tercüme) mahiyetinde olan eserde kısa bir Arapça mukaddimenin ardından besmele ve Fâtiha sûresindeki kelimelerin açıklamaları yapılmakta, daha sonra Nâs sûresine geçilerek geriye doğru sûreler sırasıyla ele alınmakta ve eser Bakara sûresiyle son bulmaktadır. Bilinen yazma nüshalarından birinin kapağında (Süleymaniye Ktp., Mesih Paşa, nr. 59) adı Misbâhu’l-beyân fî tavzîhi meǾâni’l-Kurǿân şeklinde yazılmış ise de ilk sayfasında Terâcimü’l-eǾâcim adı da yer almaktadır (bk. Süleymâniye Ktp., Fâtih, nr. 5176, 65 varak; İbrâhim Efendi, nr. 16/2, 144-183. varaklar; Mesih Paşa, nr. 59, 34 varak; İÜ Ktp., nr. 408, 88 varak; nr. 1182, 82 varak; nr. 1311, 34 varak; Sivas Ziya Bey Ktp., nr. 201, 66 varak). Bazı kaynaklarda eserin adı et-Terâcim bi-lisâni’l-eǾâcim olarak zikredilmektedir.

Bakkālî’nin kaynaklarda zikredilen diğer eserlerinden bazıları da şunlardır: et-Tenbîh Ǿalâ iǾcâzi’l-Kurǿân, Ezkârü’s-salât, CemǾu’t-tefârik fi’l-fürûǾ, el-Esnâ fî şerhi esmâǿi’l-hüsnâ, Takvîmü’l-lisân, el-İǾcâb fî Ǿilmi’l-iǾrâb, Menâzilü’l-ǾArab, Tergıībü’l-Ǿilm.


BİBLİYOGRAFYA:

Yâkut, MuǾcemü’l-üdebâǿ, XIX, 5; Safedî, el-Vâfî, IV, 340; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, I, 215; a.mlf., Tabakātü’l-müfessirîn, Beyrut, ts. (Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye), s. 102; Dâvûdî, Tabakātü’l-müfessirîn, II, 230; Keşfü’z-zunûn, I, 51, 84, 91, 120, 132, 400, 469-470, 488-489, 595; II, 1760, 1829, 2040; Leknevî, el-Fevâǿidü’l-behiyye, s. 161; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 98; Brockelmann, GAL Suppl., I, 513; Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi (İstanbul 1981), s. 203; Muhammed Hamîdullah, “Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Yazma Tercümeleri”, TM, XIV (1964), s. 73; Nuri Yüce, “Zemahşerî”, İA, XIII, 510.

Tayyar Altıkulaç