BÂNÎCÛRÎLER
III-IV. (IX-X.) yüzyıllarda Tohâristan ve Bedahşan’da hüküm süren küçük bir hânedan.
Ebû Dâvûdîler adıyla da bilinen bu hânedanın İran asıllı olduğu ileri sürülmüşse de, adının sonundaki “cûr”un Türkçe’de rütbe ve unvan olarak kullanıldığı dikkate alınırsa, Sîmcûrîler gibi onların da Türk olduğu söylenebilir. Bânîcûrîler’in soy kütükleri ve tarihleri hakkındaki bilgiler çok azdır. Hânedanın kurucusu Bânîcûr’un Abbâsî halifeleri Ebû Ca‘fer el-Mansûr ve Mehdî’nin çağdaşı olduğu sanılıyor. Bânîcûr’un oğlu Hâşim (ö. 243/857-58), Yukarı Ceyhun kenarında Vahş ve Helâverd dağlık bölgelerinin hâkimi idi. Ailenin kesin olarak bilinen ilk ferdi, Hâşim’in torunu olan Dâvûd b. Abbas’tır. Dâvûd 233’ten (847-48) itibaren Belh valisi idi. Belh dışındaki Nevşâd Sarayı ile şehirdeki bazı yapıları o inşa ettirdi. Saffârîler’den Ya‘kub b. Leys 872’de Belh’i işgal ettiği zaman bütün bu yapılar tahrip edildi. Dâvûd Sâmânîler’in idaresindeki Semerkant’a kaçtıysa da kısa bir süre sonra Belh’e geri döndü ve orada öldü (259/873).
Dâvûd’un yeğeni Ebû Dâvûd Muhammed b. Ahmed, Bedahşan bölgesindeki Enderâbe ve Penchîr şehirlerini idaresi altına aldıktan sonra Belh’te hüküm sürdü (874-899). Saffârîler’den Amr b. Leys, Ebû Dâvûd ile birlikte Sâmânî Hükümdarı İsmâil b. Ahmed’i hâkimiyeti altına almak istediyse de Belh yakınındaki savaşta mağlûp oldu ve esir düştü (900). Bu tarihten itibaren Belh Sâmânîler’in idaresine geçti.
Bânîcûrîler’in Huttel’deki kolunun başında ise yaklaşık 272’de (885) Dâvûd b. Abbas’ın akrabası olan Hâris b. Esed bulunuyordu ve 293’te (905-906) hâlâ orada hüküm sürmekteydi. Aynı aileden Ca‘fer b. Ebû Ca‘fer Sâmânîler’e tâbi olarak Huttel’i idare ettiği sırada isyana teşebbüs edince Sâmânî Emîri II. Nasr’ın (914-943) gönderdiği ordu onu mağlûp etti ve esir alarak Buhara’ya getirdi. Ancak Sâmânî ailesi içindeki mücadele sırasında serbest kalan Ca‘fer Huttel’e giderek II. Nasr’a itaat arzetti. Daha sonra yerine oğlu Ahmed b. Ca‘fer geçti. Ahmed, Horasan Valisi Ebû Ali Çaganî isyan ettiği Sâmânîler’e mağlûp olduktan (947) sonra Yukarı Ceyhun vadisindeki mahallî hükümdarlarla bir ittifak oluşturdu. Bu ittifaka katılanlar arasında Ahmed b. Ca‘fer ile Reşt emîri ve Kumicîler adlı Türk kabilesi de vardı. Ancak Sâmânî ordusu Ebû Ali ve müttefiklerini tekrar mağlûp etti (948). Bânîcûrîler’in hangi tarihe kadar hüküm sürdüğü kesin olarak bilinmemekle beraber bu hânedanın Gazneli Sultan Mahmud devrinde (998-1030) sona erdiği anlaşılmaktadır. Nitekim Sultan Mahmud öldükten sonra oğulları Muhammed ve Mesud arasındaki taht mücadelesi sırasında, Mesud kendisine yardımcı kuvvet ararken Karahanlılar’dan Ali Tegin’e Huttel’i vermeyi vaad ettiği gibi Abbâsî Halifesi Kaim-Biemrillâh da Gazneliler’in Huttel’e hâkim olmalarını tasdik etmişti (1031).
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Hurdâzbih, el-Mesâlik ve’l-memâlik, VI, 180; Narşahî, Târîhu Buhârâ (nşr. Müderris Razavî), Tahran 1317 hş., s. 102; Ali b. Zeyd el-Beyhakī, Târîh-i Beyhaķ (nşr. Ganî-Feyyâz), Tahran 1324 hş., s. 94, 210, 283, 291; Gerdîzî, Zeynü’l-ahbâr (nşr. Abdülhay Habîbî), Tahran 1346 hş., s. 139, 157; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil (trc. Ahmet Ağırakça), İstanbul 1986, VII, 206-207, 222; 1987, VIII, 184; Barthold, Türkistan, s. 95; Bayur, Hindistan Tarihi, I, 172, 184, 189, 191; C. E. Bosworth, “The Rulers of Chaghaniyan in Early Islamic Times”, IRAN, XIX, London 1981, s. 7, 10, 18; a.mlf., “Banıdjurids”, EI² Suppl. (İng.), s. 125; a.mlf., “Khuttalan”, EI² (İng.), V, 75-76; R. Hartmann, “Belh”, İA, II, 485-487; R. N. Frye, “Balkh”, EI² (İng.), I, 1000-1001.
Erdoğan Merçil