BATMAN
Eski bir ağırlık ölçüsü.
Daha çok Türkler ve Türkler’le ilgisi bulunan kavimler tarafından kullanılan bir ağırlık ölçüsüdür. Batman isminin hangi dilden geldiği ve kelime anlamı kesin olarak bilinmemektedir. İleri sürülen çeşitli görüşler arasında en çok kabul göreni F. W. K. Müller’in, Orta Farsça (Soğdca) patmân (Eski Farsça patimâna, Pehlevîce patmân, patmânek, Farsça peymân, peymâne) “ölçü” kelimesinden geldiği yolundaki görüşüdür (geniş bilgi için bk. İA, II, s. 344).
Türkistan’da arşın ve batmana dayalı orijinal bir Türk ölçü sisteminin varlığına dair işaretler bulunmaktadır. Bu kelimenin Farsça kökenli olduğu görüşü de Türkler’in Soğdlar döneminde İran’la kurdukları ticarî ilişkiler sonucunda oluşan Fars etkisiyle açıklanabilir. Diğer taraftan özellikle Uygur kültürü için bir Çin etkisi de söz konusu edilebilir. Buna göre Orta Asya’daki Türk ölçü sistemi, İran ve Çin ile olan yoğun ticarî faaliyetlerden sonra ortaya çıkmış olmalıdır. Nitekim son zamanlarda batmanın, bir Çin ağırlık ölçüsü birimi olan ketti (604,79 gr.) ile eşdeğer olduğu kabul edilmektedir. Bazı sözlüklerde batmanın “çok eski bir Rus ölçeği” olduğunun belirtilmesi, bu ölçeğin eski devirlerde muhtemelen Türkler vasıtasıyla Slav kavimlerine de geçmiş olduğunu göstermektedir.
Anadolu halk ağızlarında “büyük, ağır; büyük su testisi, büyük çömlek” anlamlarına gelen batman Dîvânü lugati’t-Türk’te (I, 370) “el-menâ” (men), Kitâbü’l-İdrâk’te (s. 33) “er-rıtl” ve İbnü Mühennâ Lugatı (s. 17) ile Ahterî-i Kebîr (s. 343) ve Kamûs-ı Türkî (s. 258) gibi daha sonraki lugatlarda da “el-menn” (men) kelimesiyle karşılanmaktadır. Bazı sözlüklerin (Lehce-i Osmânî, s. 227; Kamûs-ı Osmânî, II, 52; Kamûs-ı Türkî, s. 258) verdiği bilgilere göre de değeri 2-8 okka arasında değişmektedir. Batman değer itibariyle bir başka ağırlık ölçüsü olan “men”e yakın ise de zaman, mekân ve tartılacak şeyin cinsine göre ondan ayrılmaktadır. Bir Uygur vesikasında, “yiti badman öz teni öze yiti ten kebez” (yedi batman ıyani] kendi ölçeği ile yedi ölçek pamuk) şeklinde açıklanmasından, bazı maddeler için aynı bölgede dahi birbirinden farklı değerler taşıdığı anlaşılmaktadır. Meselâ XVI ve XVII. yüzyıllara ait müfredat kitaplarında görüldüğü üzere eczacılıkta kullanılan batman 266 dirhem iken Anadolu’da ticarette kullanılan batman 6 okka, Kırım’da 425 kg., İran’da ise 2,9 kilogramdır. Fr. B. Pegolotti, 1340’larda ziyaret ettiği önemli bir ticaret merkezi olan Ayasuluk’ta (Efes), batmanın 32 Cenova libresine (10,144 kg.) eşit temel bir ağırlık ölçüsü olduğunu belirtir.
Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan tarafından XV. yüzyılın ikinci yarısında konulan ve Doğu Anadolu’da Osmanlı hâkimiyetinin kurulmasından sonra da “Hasan Padişah kanunları” adıyla uzun süre uygulanmaya devam eden kanunlardan anlaşıldığına göre, o bölgede “Hasan Padişah batmanı” adıyla bilinen bir batman çeşidi kullanılmıştır. Buna göre 1 batman Âmid’de kumaş için 1580 dirhem; Mardin’de ipek için 1580, şarap için 936 dirhem; Erzincan’da ipek için 1920 dirhem; Bayburt’ta çivit, demir, kalay, lök, yağ, bal vb. için 2400 dirhem; Musul’da ipek için 800 dirhem; Kemah’ta pamuk için 2040 dirhem olmuştur.
XVII. yüzyılda İdil (Volga) havzasında batmanın resmen kabul edilmiş bir ölçü olduğu bilinmekteyse de değeri hakkında herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Bu bölgenin Orta Asya ile olan ticarette oynadığı rol göz önüne alınırsa değerinin Türkistan’da o devirde kullanılan batmanınkine yakın olduğu söylenebilir.
Tesbit edilebildiği kadarıyla zaman ve mekâna göre diğer batman değerleri şöyledir:
Ayrıca çeşitli bölgelerde hangi tarihlere ait olduğu tesbit edilemeyen bazı batman değerleri de şöyledir: Doğu Türkistan’da 32,778 kg., Buhara’da 45,093 kg., İran’da 2,9-13,8 kg., Tebriz’de 4,6 kg., Türkiye’de 2-8 okka, Kırım ve Kafkasya’da 425,88 kg. (Kırım’da elma için 409,5 ve lahana için 7,373 kg.), Orta Asya’da 196,56 kg., Buhara ve Orenburg’da 130,88 kg., İdil havzasında 4,097 kg., Tver’de 16,38 kg., Fergana’da 65,52 kg., 131,044 kg., 163,8 kg., 171,99 kg., Talas’ta 196,56 kg.
Eski belgelerden çıkarılabildiği kadarıyla batman ile alınıp satılan maddelerden bazıları şunlardır: Et, pamuk, ibrişim, ipek, kumaş, darı, buğday, un, ekmek, şeker, şarap, şıra, su, bal, yağ, kayısı, üzüm, kuru erik, armut, incir, zerdali, keçi boynuzu, badem, fıstık, soğan, kına, kızıl boya, çivit, lök, kalye taşı, şap, sabun, kalay, demir.
Batman Türkiye, Türkistan ve İran’da, araziden alınan mahsulün yüzölçümüne oranla ifade edildiği bir alan ölçüsü olarak da kullanılmaktadır. Meselâ bugün Iğdır’ın köylerinde 1 batman 200 metrekarelik bir arazi ölçüsünü ifade etmektedir.
Osmanlı Devleti’nde yerli ve yabancı çeşitli ölçülerin karışıklığa yol açması sebebiyle Tanzimat’tan sonra genel ve yerel nitelikli birçok kanunnâme, kararnâme ve nizamnâme yayımlanarak standart bir ölçü sistemi getirilmeye çalışılmıştır. Bunlardan 1 Mart 1882’den itibaren geçerli olmak üzere çıkartılan 29 Şevval 1298 (24 Eylül 1881) tarihli kararnâmeye göre “yeni batman” ismi verilen ölçü birimi 10 kilograma eşittir ve askatları okka, dirhem, denk, bağdâdî ve habbeden, üskatları ise kantar ve çekiden oluşmaktadır. Eski batmanın yeni batmana oranı 7,69767’dir ve bu durumdan kararnâmenin yayımlanmasından önceki tarihlerde kullanılan eski batmanın değerinin 7,69767 kg. olduğu anlaşılmaktadır. Ölçü inkılâbı ile ilgili olarak Türkiye Cumhuriyeti’nce yürürlüğe konulan 26 Mart 1931 tarih ve 1782 sayılı kanun da Tanzimat sonrası düzenlemeler gibi Türkiye genelinde derhal etkili olamamış ve bütün halkın yeni ölçüleri benimsemesi için aradan uzunca bir sürenin geçmesi gerekmiştir. Bugün dahi Kayseri, Tokat, Erzurum gibi bazı yörelerde hâlâ 8 kiloluk ağırlığa batman denilmekte ve domates, salça, karpuz, asma yaprağı, peynir, yağ, kireç gibi maddelerin alım satımında kullanılmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
Dîvânü lugati’t-Türk, I, 370; Ebû Hayyân el-Endelüsî, Kitâbü’l-İdrâk li-lisâni’l-etrâk (nşr. Ahmet Caferoğlu), İstanbul 1930, s. 33; İbnü Mühennâ Lugatı (nşr. Abdullah Battal), İstanbul 1934, s. 17; Ahterî-i Kebîr, s. 343; Kamûs-ı Türkî, s. 258; Ahmed Vefik Paşa, Lehce-i Osmânî, İstanbul 1293, s. 227; Mehmed Salâhî, Kamûs-ı Osmânî, İstanbul 1313, II, 51, 52; Türk Lugatı, I, 567; K. K. Yuhadin, Kırgız Sözlüğü (trc. Abdullah Taymas), Ankara 1945, I, 99; H. Paasonen, Çuvaş Sözlüğü (trc. TDK), İstanbul 1950, s. 96; Derleme Sözlüğü, Ankara 1965, II, 572; Pakalın, I, 174; Räsänen, Versuch, s. 65, 73; Clauson, Dictionary, s. 305-306; Düstur, Zeyl, İstanbul 1299, II, 210-211; Fî 29 Şevvâl Sene 1298 ve fî 11 Eylül Sene 1297 Tarihiyle Şeref Müteallik Buyurulan İrâde-i Seniyye-i Hazret-i Pâdişâhî Mûcebince Yeni Ölçülerin Tanzîm ve Tensîkıyle Suver-i İcrâiyesi Hakkında Kararnâmedir, İstanbul 1299, s. 4, 5, 6, 251, 270, 272; Mecelle-i Umûr-ı Belediyye, II, 437, 438, 439, 440; Barkan, Kanunlar I, s. 16, 48, 85, 123, 137, 138, 142, 159, 161, 163, 166, 168, 177, 182, 185, 186, 187, 196, 199, 200, 212, 213, 222; a.mlf., “Osmanlı Devrinde Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan Beye Ait Kanunlar”, TV, I/2 (1941), s. 91-106; I/3, s. 184-197; W. Hinz, el-Mekâyîl ve’l-evzânü’l-İslâmiyye (trc. Kâmil el-Aselî), Amman 1970, s. 49, 52, 53, 54; E. A. Zachariadou, Trade and Crusade Venetian Crete and the Emirates of Menteshe and Aydın (1300-1415), Venice 1983, s. 151-152; Halil İnalcık, “Introduction to Ottoman Metrology”, Studies in Ottoman Social and Economic History, London 1985, s. X/312, 313, 316, 318, 320, 326, 327, 329, 340; Hüseyin Özdeğer, “Antep’te Pazar Ekonomisi”, TDA, sy. 20 (1982), s. 167; TA, V, 408; ML, II, 207; R. Rahmeti Arat, “Batman”, İA, II, 342-344; Yu. Bregel, “Bātman”, EIr., III, 869-870.
Cengiz Kallek