BİNBAŞI
Askerî hiyerarşide genellikle bin kişinin kumandanı olan subay.
Kelime ilk defa İslâm öncesi Türk devletlerinden Tabgaç, Göktürk ve Uygurlar’da kullanılmıştır. Fütûhu’ş-Şâm’ın Erzurumlu Darîr tarafından yapılan tercümesinde binbaşı, Yazıcızâde Ali’nin Târîh-i Âl-i Selçuk tercümesinde binbegi, Bâbür’ün hâtıratında minbegi, Moğol göçebe feodalizminde binlik beyi veya binbaşı, Safevî ordusunda ise minbaşı şeklinde geçen bu tabir Osmanlı askerî teşkilâtında oldukça erken bir dönemde, Orhan Gazi zamanında onbaşı ve yüzbaşı ile birlikte zikredilir. Müsellem* ve akıncılarda bin kişilik birliklere binbaşı rütbesinde bir zâbit kumanda etmekteydi.
Yeniçeri Ocağı’nın kuruluşundan sonra klasik dönem Osmanlı merkezî kuvvetlerinden kapıkulu ocaklarında ve eyalet kuvvetlerinde binbaşıya pek rastlanmaz.
Ancak XVIII. yüzyıl sonlarında tekrar ortaya çıkan binbaşı, gerek III. Selim gerekse daha kalıcı bir şekilde II. Mahmud zamanlarında düzenli ordu teşkili ile birlikte askerî hiyerarşide gerçek yerini almıştır. Bu dönemlerde Nizâm-ı Cedîd ortalarının ve Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyye tertiplerinin kumandaları birer binbaşının, bu binbaşılar da bir başbinbaşının emrine verilmiştir. Sultan Abdülaziz zamanında binbaşının aylığı 1500 akçeydi. Öteki bazı askerî terimler gibi Mehmed Ali Paşa’nın Mısır’da kurduğu düzenli orduda da kullanılan binbaşı tabiri, Cumhuriyet’ten itibaren Türk ordusunda da yüzbaşı ile yarbay arasında bir rütbe olarak varlığını sürdürmektedir. Günümüzde binbaşı rütbesindeki bir subay genellikle tabur veya buna denk bir birliğin kumandanıdır.
BİBLİYOGRAFYA:
Tarama Sözlüğü, Ankara 1963, I, 576; Hoca Sâdeddin, Tâcü’t-tevârîh, I, 40; Ahmed Resmî, Hulâsatü’l-i‘tibâr, İstanbul 1286, s. 12 vd.; İbrahim Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, İstanbul 1986, s. 270; B. Y. Vladimirtsov, Moğolların İçtimaî Teşkilâtı (trc. Abdülkadir İnan), Ankara 1987, s. 157-160, 164, 165; Mahmud Şevket Paşa, Osmanlı Askerî Teşkilâtı ve Kıyafeti (nşr. N. Türsan – Ş. Türsan), Ankara 1983, s. 78, 79; Mecdud Mansuroğlu, “Binbaşı”, İA, II, 616; B. Lewis, “Binêbashıé”, EI² (Fr.), I, 1265-1266.
Abdülkadir Özcan