BOUYGES, Maurice
(ö. 1878-1951)
Fransız şarkiyatçısı, İslâm felsefesi klasikleri nâşiri.
12 Kasım 1878’de Fransa’nın Aurillac şehrinde doğdu. Aurillac’taki papaz okulunda ve Saint Flour’daki ilâhiyat lisesinde okudu; aynı yerdeki dinî bir yüksek okulda klasik felsefe tahsil etti. 1897’de Cizvit teşkilâtına kabul edildi. Daha sonra Lübnan’a giderek Gazîr’de bir yandan dinî öğrenimini sürdürürken bir yandan da Arapça öğrenmeye başladı. Buradaki tahsilini tamamladıktan sonra Arapça’nın yanında İbrânîce ve Süryânîce’yi öğrenmek için sıkı bir çalışmaya girdiyse de sağlığının bozulması üzerine bu çalışmaya ara vermek zorunda kaldı. Bu sırada Beyrut’taki Cizvit Papaz Koleji’nde yardımcı öğretmen olarak çalıştı. Sağlığı düzelince Gazîr’e dönerek Arapça öğrenimini sürdürdü. İki yıl sonra (Ekim 1904) Beyrut Saint Joseph Üniversitesi’ne bağlı Faculté Oriental’de öğrenime başladı. Dört yıl sonra burayı bitirdiğinde Arapça’nın yanı sıra İbrânîce ve Süryânîce’sini klasik kaynakları okuyup anlayacak seviyede geliştirmiş, biraz da Akkadca öğrenmişti. Mezun olduğu yıl, yanlışlıkla İbn Kuteybe’ye nisbet edilen Kitâbü’n-NeǾam’ı tahkik ederek Mélanges de la Faculté Orientale’de yayımladı (Beyrut 1908, III/1, s. 1-144).
Maurice Bouyges 1908’de Manş’ta bir Fransız adası olan Jersey’e giderek orada ilmî ve felsefî çalışmaları yanında başlıca Batı dilleriyle ilgili bilgilerini ilerletti. Dikkate değer bir ilâhiyatçı olan Marcel Chossat’ın teşvikiyle oryantalizm çalışmaları yapmaya karar verdi (1913). Ancak I. Dünya Savaşı’nda cepheye gönderilmesi yüzünden hazırlık çalışmaları yarıda kaldı. Savaştan döndükten sonra Beyrut’a gitti ve Saint Joseph Üniversitesi’nde öğretim üyeliğine tayin edildi (Ağustos 1920). Üniversitenin yayın organı olan Mélanges de l’Université Saint Joseph’in yönetimini üstlendi. Bu arada başlatmayı düşündüğü Bibliotheca Arabica Scholasticorum (BAS) adlı yayın programına hazırlık olmak üzere yoğun bir çalışmaya koyuldu. Bu maksatla Berlin, Leiden, Londra, Paris, Madrid, Fas, Roma, Kahire ve İstanbul kütüphanelerinde araştırmalar yaptı. Topladığı bibliyografik bilgileri çeşitli tarihlerde Mélanges de l’Université Saint Joseph ve Archives de Philosophie’de yayımladı (bk. Henri Fleisch, s. 291, 296-297).
Bouyges, 1928’de Oxford’da düzenlenen XVII. Oryantalistler Kongresi’ne sunduğu bir tebliğle, 1927’de Gazzâlî’nin Tehâfütü’l-felâsife’sini neşrederek fiilen başlattığı Bibliotheca Arabia Scholasticorum planını tanıttı. Sekizinci seksiyonda görüşülen plan 1 Ekim 1928’de bütün üyelerin hazır bulunduğu toplantıda kabul edildi. Üç ayrı seride eserler neşretmeyi öngören plana göre birinci seride, Ortaçağ’da Trente Konsili’nden önceki dönemde Latince’ye çevrilmiş olan Arapça felsefî eserlerin Arapça metinleri tahkikli bir şekilde neşredilecek, ikinci seride bu eserlerin Ortaçağ’daki Latince tercümelerinin tahkikli neşri yapılacak, üçüncü seride ise Arapça felsefî klasikler yeniden tercüme edilerek metinleriyle birlikte yayımlanacaktı. Maurice Bouyges, yirmi cilt kadar olacağını düşündüğü birinci seride ilk sırayı Gazzâlî’nin Makāsıdü’l-felâsife’sine ayırdıysa da bu eserin neşrini daha sonraya bıraktı. Bu serinin iki numaralı kitabı Tehâfütü’l-felâsife
oldu (Beyrut 1927). Bunu İbn Rüşd’ün Tehâfütü’t-Tehâfüt (Beyrut 1930) ve Telhîsu Kitâbi’l-Makūlât’ı (Beyrut 1932), Fârâbî’nin Risâle fi’l-Ǿakl’ı (1938) takip etti. Bouyges’un üzerinde çalışmaya 1932’de başladığı, Bibliotheca Arabia Scholasticorum programı içinde yayımlanan eserlerin en geniş kapsamlısı ve mükemmel bir tahkik ürünü olan İbn Rüşd’ün Tefsîru Mâ baǾde’t-tabîǾa’sı (“Grand Commentaire” de la métaphysique) dört cilt halinde basıldı. Asıl metnin I. cildi 1938, II. cildi 1942, III. cildi 1948 yıllarında Beyrut’ta yayımlandı. Tanıtma (Notice) cildi ise onun ölümünden (22 Ocak 1951) sonra yayımlanabilmiştir (Beyrut 1954, 1973).
Maurice Bouyges’un tek başına gerçekleştirdiği bu neşirler mükemmel tahkik sistemi, ilmî araştırma mahsulü olan giriş kısımları, çeşitli ve çok ayrıntılı indeksleri, açıklayıcı notları, basımdaki itinası gibi özellikleri dolayısıyla bütün bilim adamlarının takdirini kazanmış, örnek neşirler olarak gösterilmiştir. Editör bu neşirlerinde kısa bir sunuştan sonra eserin tanıtıldığı bölümde kitabın yazarı, muhtevası, yazıldığı tarih, yazma nüshaları, İbrânîce ve Latince tercümeleri, kitap hakkında yapılan yeni çalışmalar konusunda değerli ve güvenilir bilgiler yanında kendi neşrinin planı, hazırlanışı, tahkik metodu, kullandığı yazmalar, faydalandığı Latince ve İbrânîce tercümeler ve neşrin diğer özellikleri hakkında bilgi verir. Her cildin sonunda özel isimler, kitap isimleri, temel ve problematik terimler, teknik terimler, özel sözlük ve diğer özellikleri ihtiva eden titizlikle hazırlanmış indeksler bulunur.
Bouyges her şeyden önce birinci sınıf bir metin tahkikçisi ve nâşirdir. Yayımladığı eserler, özellikle de Tefsîru Mâ baǾde’t-tabîǾa onun İslâm felsefesi konusundaki geniş bilgisini telif yoluyla değerlendirmesine imkân vermedi. Ancak çoğu Mélanges de l’Université Saint Joseph’te olmak üzere kırka yakın makale yazdı (bu makalelerin bir listesi için bk. Henri Fleische, s. 295-300). Bunlardan “Ibn Qoutayba n’est pas l’auteur du Kitâb an-na’am” başlıklı yazısında (MUSJ, s. 305-310) Kitâbü’n-NeǾam’ın İbn Kuteybe’ye ait olmadığını ileri sürdü. Manchester’daki John Ryard Kitabevi’nin direktörüne yazdığı iki mektupta ve daha sonra Mélanges de l’Université Saint Joseph’teki bir yazısında Mingana tarafından tercüme ve neşredilen Kitâbü’d-Dîn ve’d-devle’nin Ali b. Rabben et-Taberî’ye aidiyetinin kesin olmadığını savundu. Bouyges’un dikkate değer bir eseri de ölümünden sonra Michel Allard tarafından tamamlanarak neşredilen (Beyrut 1959) Essai de Chronologie des Oeuvres de al-Ghazali adlı bibliyografik çalışmadır. Müellif eseri 1924’te tamamladığı halde her nedense yayımlamamıştı. Michel Allard, Gazzâlî hakkında 1924 sonrasında yapılmış olan çalışmaları da dikkate alarak eseri yeni bilgilerle geliştirdi. Müellife ait metinde 383 eser tanıtılırken M. Allard bunlara Geschichte der Arabischen Litteratur’den tesbit ettiği yirmi bir eser adı daha ekledi. Essai’de Gazzâlî’nin hayatı beş safhaya ayrılarak bu safhalarda yazdığı ve otantik olduğu kesin kabul edilen altmış dört eser kronolojik tertip içinde incelenir (s. 7-84). Ek kısımında ise (s. 85-170) 340 eser, otantikliğinin farklı derecelerde şüpheli olması, değişik kaynak veya nüshalarda farklı başlıklarda anılmaları, apokrif olduklarına kesin gözüyle bakılması gibi yönlerden tasnife tâbi tutulmuştur.
BİBLİYOGRAFYA:
Maurice Bouyges, Essai de Chronologie des Deuvres de al-Ghazali, Beyrut 1959, Michel Allard’ın önsözü, s. IX-XI; a.mlf., “Ibn Qoutayba n’est pas l’auteur du Kitab an-na’am”, MUSJ, VII/8, Beyrut 1914-21, s. 305-310; a.mlf., “La Bibliotheca arabica Scholasticorum”, Relations d’Orient, II, Beyrut 1929, s. 97-103; Brockelmann, GAL Suppl., I, 186; Necîb el-Akīkī, el-Müsteşrikun, Kahire 1965, III, 1073-1075; L. Massignon, “Cronique et Documents”, RMM, LIX (1925), s. 331-333; C. A. Nallino, “AverroèsTahafot at-tahafot. Texte arabe Ztabli par Maurice Bouyges”, OM, XI/2 (1931), s. 114-116; Henri Fleisch, “Le Père Maurice Bouyges”, MUSJ, XXIX/5, Beyrut 1951-52, s. 288-300.
Mustafa Çağrıcı