BÛNÎ, Ahmed b. Ali
أحمد بن علي البوني))
Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Alî b. Yûsuf el-Kureşî el-Bûnî (ö. 622/1225)
Sihir ve tılsım konusundaki eserleriyle tanınan âlim.
Cezayir sahilinde Konstantin vilâyetine bağlı Bûne kasabasında doğdu. Mısır’da yaşadığı, Kahire’de vefat ettiği ve Karâfe Mezarlığı’na defnedildiği dışında hakkında bilgi yoktur. Mesleme b. Ahmed el-Mecrîtî’den (ö. 398/1008) sonra “garîb ilimler” veya “gayb ilimleri” denilen simya, hurûf, tılsım ve sihir konularında en geniş bilgiye sahip olan müelliflerden biri olan Bûnî’nin bu konuda kaleme aldığı eserlerin sayısı kırktan fazladır. Onun eserleri İslâm âleminde sihir, havas* ve muskacılık konusunda en çok başvurulan kaynaklardır. Bu eserlerdeki bilgilerin kaynağı geniş ölçüde Süryânî tesirleriyle ortaya çıkan an‘anevî telakkiler, sözlü rivayetler ve daha önce bu konuya dair yazılan çeşitli eserlerdir.
Bûnî’nin garîb ilimler konusundaki esas anlayışı, sayı ve harfler arasındaki anlamlı ve etkili münasebetlerden (vefklerden), bazı geometrik ve girift şekillerden birtakım ruhanî tesirlerin meydana geldiğine, başta Allah’ın isimleri, besmele, Fâtiha ve Âyetü’l-kürsî olmak üzere bazı, sûre, âyet ve duaların esrarengiz ve mânevî bir tesire sahip olduklarına, buna dayanılarak maddî âlemde tasarrufta bulunmanın mümkün ve gerekli olduğu iddiasına dayanır. İbn Haldûn’un da işaret ettiği gibi Bûnî harf ve sayılardaki esrarlı münasebetlerin ve bunlardan hâsıl olan mânevî tesirin aklın düşünce gücüyle değil sadece keşf* ve ilâhî yardımla bilineceğine inanır.
Eserleri. Çeşitli kaynaklarda ona izâfe edilen sihir, tılsım ve havasla ilgili eserlerin hepsinin Bûnî’ye ait olduğunu kabul etmek imkânsızdır. Bu eserlerden bazılarının onun kitaplarından kısaltılarak veya bazı bölümleri iktibas edilerek meydana getirildiği söylenebilir. Bu tür eserlerin birbiriyle ve Bûnî’nin Şemsü’l-maǾârif’i ve diğer eserleriyle olan ilgileri yeni ve geniş çaplı araştırmalara muhtaçtır. Bûnî’nin başlıca eserleri şunlardır: 1. Şemsü’l-maǾârifi’l-kübrâ*. Kırk bölümden meydana gelen eserde sayılar, harfler ve âyetlerle Allah’ın isimlerinin (esmâ-i hüsnâ) özellikleri, tılsımın mahiyeti gibi harf ve vefka ait bilgiler verilmektedir. Birçok defa basılan (I-IV, Kahire 1291 [taşbaskı], 1321; Bombay 1287, 1298) ve kısaca Şemsü’l-maǾârif diye tanınan bu eserini Bûnî Teysîrü’l-Ǿavârif fî telhîsi Şemsi’l-maǾârif (Kahire 1358) adıyla ihtisar etmiştir. Eser Selahattin Alpay tarafından Şemsü’l-maârif (Büyük Bilgiler Güneşi) adıyla Türkçe’ye tercüme edilmiştir (I-IV, İstanbul 1979). 2. Letâǿifü’l-işârât fî esrâri’l-hurûfi’l-Ǿulviyyât. İbn Haldûn’un ifadesine göre Bûnî bu eserinde de aynı konuları işlemiştir. 3. el-LümaǾatü’n-nûrâniyye (Kahire, ts.). İbn Haldûn’un tertibini dikkate alarak el-Enmât (bölümler) adıyla bahsettiği (Mukaddime, III, 1162) bu eserde esmâ-i hüsnâ ve melekler konusunda İsrâiliyat’a yer verildiği Goldziher ve G. Vajda gibi Batılı araştırıcıların bile dikkatini çekmiştir.
Bûnî’nin bunların dışında yayımlanmış diğer eserleri de şunlardır: Şerhu İsmillâhi’l-aǾzam (önceki eserle birlikte basılmıştır, bk. Serkîs, I, 608); Risâletü’s-sırri’l-kerîm fî fazli bismillâhi’r-rahmani’r-rahîm (Kahire, ts.); Fethu’l-kerîmi’l-vehhâb fî fezâǿili’l-besmele (Kahire, ts.); Kabsü’l-iktidâ ilâ ufki’s-saǾâde (Fas 1317); ed-Dürrü’l-manzûm fî Ǿilmi’l-efvâk ve’n-nücûm (Kahire, ts.; Bûnî’nin diğer eserleri için bk. Brockelmann, GAL, I, 655-656; Suppl., I, 910-911).
#&# BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’z-Zeyyât, el-Kevâkibü’s-seyyâre, Bağdad, ts., s. 268; İbn Haldûn, Mukaddime, III, 1159-1165; a.mlf., Şifâǿü’s-sâǿil, s. 59, 67; Taşköprizâde, Mevzûâtü’l-ulûm, II, 244; Münâvî, el-Kevâkib, S. Uludağ özel nüshası, vr. 48b-49b; Keşfü’z-zunûn, I, 413, 650; Îzâhu’l-meknûn, I, 375, 430; II, 689; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 90; Serkîs, MuǾcem, I, 607-608; Brockelmann, GAL, I, 655-656; Suppl., I, 910-911; Nebhânî, Kerâmâtü’l-evliyâǿ, I, 306-307; Suter, Die Mathamatiker, s. 136; Sarton, Introduction, II/2, s. 595-596; W. Ahrens, “Die magischen Quadrate al-Būnī’s”, Isl., XII (1922), s. 157-177; B. Carra de Vaux, “Bûnî”, İA, II, 804; a.mlf., “el-Bûnî, UDMİ, V, 68; A. Dietrich, “al-Būnī”, EI² Suppl. (İng.), s. 156.
Süleyman Uludağ