BURCİYYE
البرجيّة))
XIV. yüzyıldan itibaren Mısır’ın idaresinde söz sahibi olan bir memlük grubu.
Mısır Memlük Sultanı Kalavun tarafından 1281’de kuruldu. Yeni bir hânedan kurmak isteyen Kalavun, çoğunluğunu Kafkasyalılar’ın oluşturduğu bir memlük grubu teşkil ederek durumunu kuvvetlendirmeye çalıştı. Bunun için çok sayıda Çerkez esiri satın aldı. 12.000 kişi arasından seçtiği 3700 kadar Çerkez memlükü gözlerden uzak bir yere, Kal‘atülcebel’in burçlarına yerleştirdi. Bunlara kale burçlarına nisbetle “el-Memâlikü’l-Burciyye” (Burcî memlükleri) adı verildi. Kalavun bu yeni memlüklerin Türk memlükleriyle karışmamasına dikkat ederek onların yetiştirilmesine büyük gayret sarfetti. Kalavun’un oğulları da babaları gibi Burcî memlüklerine çok önem verdiler. Kalavun’un yeni bir hânedan kurmasında Burciyye’nin büyük rolü oldu.
Burcî memlükleri yeni Çerkez gruplarının katılmasıyla gittikçe kuvvetlenmeye ve çoğalmaya başladılar. Efendileri Kalavun’un oğlu el-Melikü’l-Eşref Selâhaddin Halil’in atabeg Baydara tarafından öldürülmesi üzerine derhal harekete geçerek Baydara’yı öldürdüler ve el-Melikü’n-Nâsır Muhammed b. Kalavun’u tahta çıkardılar. Böylece ilk defa kendilerini gösterdikleri bu siyasî hadiseyle güçlerini ispat etmiş ve Kalavun hânedanının devamını sağlamışlardır. Giderek nüfuzları artan Burcîler’in Mısır’da çoğalmaya başlayan Tatar menşeli memlüklere karşı giriştikleri faaliyetler yeni gruplaşmalara yol açtı. Bu arada Burcî memlüklerinin lideri Sencer eş-Şücâî, Tatar grubunun reisi Ketboğa tarafından şiddetle cezalandırıldı ve Burcîler’in bir kısmı Kahire’den uzaklaştırıldı. Ketboğa, kalede kendi kontrolü altında tuttuğu 4000 Çerkez’den başka memlük bırakmadı. Daha sonra el-Melikü’n-Nâsır Muhammed’in yerine Memlük tahtına çıkan Ketboğa ve Lâçin’in hükümdarlıkları sırasında Burciyye ile Bahriyye memlükleri arasındaki mücadeleler şiddetlendi. Burcî ümerâsından Seyfeddin Gürcü ve Seyfeddin Tuğcu bir suikast sonucu Sultan Lâçin’i ortadan kaldırdılar ve Kalavun ailesinden el-Melikü’n-Nâsır Muhammed’i tekrar tahta çıkardılar (1298). Ancak daha sonra, kudret ve nüfuzu artan Burcî memlüklerinin ileri gelenlerinden Baybars’ın baskısı üzerine el-Melikü’n-Nâsır tahttan feragat etti (1309). Böylece Oyratlar’ın (Kalmuklar) reisi Sâlâr (Sellâr) en-Nâsırî’nin de desteğini sağlayan Baybars Burciyye’ye mensup ilk sultan olarak tahta çıktı. Burcî emîrlerinden birinin tahta geçmesi, diğer gruplarla halkın ve ulemânın muhalefetine yol açtı ve el-Melikü’n-Nâsır Muhammed üçüncü defa tahta çıkarıldı. Bu üçüncü saltanatı sırasında el-Melikü’n-Nâsır Burcî memlüklerinin nüfuzunu kırarak ileri gelenlerini ağır şekilde cezalandırdı. Fakat ondan sonra yerine geçen oğulları zamanında Burcî memlükleri yeniden kuvvetlenmeye başladılar
ve el-Melikü’n-Nâsır’ın oğlu el-Melikü’l-Kâmil I. Şâban’ın saltanatı sırasında isyan ettiler (1345). İsyan sonunda Şâban azledildi ve yerine kardeşi el-Melikü’l-Muzaffer I. Hâccî geçirildi. Hâccî, Türk grubunun nüfuzunu kırmak için Burcîler’e dayandıysa da kısa bir süre sonra öldürüldü ve Türk grubunun da desteğiyle kardeşi el-Melikü’n-Nâsır Hasan sultan ilân edildi (1347). Böylece Burcîler’in durumu yeniden kötüleşti. Türk memlüklerinin reisi Yelboğa’nın faaliyetleri sonucu, onun güçlü emîrlerinden ve aslen Çerkez olan Berkuk’a saltanat yolu açıldı. Bu aynı zamanda Burcî memlüklerinin de yeniden toparlanmaları ve saltanata hâkim olmaları demekti. Bundan dolayı Berkuk, el-Memâlikü’l-Burciyye (el-Memâlikü’l-Çerâkize) devletinin kurucusu oldu (1382). Burcî memlüklerinin hâkimiyeti Mısır’ın 1517’de Osmanlılar tarafından alınmasına kadar sürdü.
BİBLİYOGRAFYA:
Makrîzî, el-Hıtat, II, 213; a.mlf., Kitâbü’s-Sülûk, I, 756, 805, 822, 875-876; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, VIII, 19-20, 243, 260-265; İbn İyâs, BedâǿiǾu’z-zühûr, I/1, s. 362, 365, 371, 381-382, 384, 398-401; M. C. Şehabeddin Tekindağ, Berkuk Devrinde Memlûk Sultanlığı (XIV. Yüzyıl Mısır Tarihine Dair Araştırmalar), İstanbul 1961, s. 32 vd.; a.mlf., “Memluk Sultanlığı Tarihine Toplu Bir Bakış”, TD, XXV (1971), s. 13 vd.; Hitti, İslâm Tarihi, IV, 1087 vd., 1118, 1120, 1125-1126; K. Yaşar Kopraman, “Mısır Memlukleri (1250-1517), Mısır’da Memluk Devleti’nin Kuruluşu”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, İstanbul 1987, VI, 500-540; M. Sobernheim, “Berkuk”, İA, II, 555-556; G. Wiet, “Barkūk”, EI² (İng.), I, 1050-1051; D. Ayalon, “Burdjıyya”, a.e., I, 1324-1325.
Kâzım Yaşar Kopraman