CÂMİU’l-ULÛM

جامع العلوم

Fahreddin er-Râzî’nin (ö. 606/1209) Farsça ansiklopedik eseri.

Hadâǿiku’l-envâr fî hakāǿiki’l-esrâr adıyla da tanınan ve müellifin yaşadığı dönemdeki ilimlerin tanımını, tasnifini ve bu ilimlerin konularıyla ilgili çeşitli bilgileri ihtiva eden eser (telifi 574/1178), Hârizmşahlar’dan Alâeddin Tekiş’e ithaf edilmiştir. Müellifin, kendi dönemine kadar bu alanda yazılmış olan Câbir b. Hayyân’ın Kitâbü’l-Hudûd, Hârizmî’nin Mefâtîhu’l-Ǿulûm, Fârâbî’nin İhsâǿü’l-Ǿulûm, Resâǿilü İhvâni’s-Safâ ve İbn Sînâ’nın Risâle fi’l-hudûd gibi temel eserleri gördüğü şüphesizdir. Fakat Râzî, sistematik bir ilimler tasnifi yapmak yerine sadece ilimlerin adlarını zikredip mahiyet ve muhtevalarını tanıtmakla yetinmiştir. Eserin bazı nüshalarında (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3832) kırk ilmin adı yer almaktadır. Bazı kaynaklar, kitabın altmış ilim ihtiva ettiğini ve bu sebeple Sittînî adıyla anıldığını kaydediyorsa da (bk. Safâ, II, 1016) böyle bir nüshanın mevcudiyeti tesbit edilememiştir.

CâmiǾu’l-Ǿulûm’un 866’da (1461-62) Dımaşk’ta istinsah edilen ve 246 varak olan Süleymaniye nüshasında kırk ilim şöyle sıralanmaktadır: Kelâm, fıkıh usulü, cedel, hilâfiyat, ilmü’l-mezheb, ilmü’l-ferâiz, ilmü’l-vesâyâ, tefsir, delâilü’l-i‘câz, kıraat, hadis, esâmi’r-ricâl, tarih, megazî, nahiv, sarf, ilmü’l-iştikak, ilmü’l-emsâl, ilmü’l-kavâfî, ilmü’l-arûz, ilmü bedâyii’ş-şi‘r, ilmü’l-beyân, mantık, ilmü’t-tabîiyyât, ilmü’t-ta‘bîr, ilmü’l-firâse, tıp, ilmü’t-teşrîh, ilmü’s-saydele, ilmü’l-havâs, ilmü’l-iksîr, ilmü’l-cevâhir, ilmü’t-tılesmât, ilmü’l-filâha, ilmü kal‘i’l-âsâr, ilmü’l-buzât, hendese, ilmü’l-baytara, ilmü’l-mesâha, ilmü cerri’l-eskal. Eserde bu ilimler dolayısıyla bazı tarihî bilgiler verilmekte ve kıssalar anlatılmaktadır. Fahreddin er-Râzî’nin bu tasnifi, aynı dönemde yaşayan Sekkâkî’nin Miftâhu’l-Ǿulûm adlı eserinden ayrı bir nitelik taşır.

CâmiǾu’l-Ǿulûm Bombay (1323) ve Tahran’da (1346 hş.) basılmıştır.

BİBLİYOGRAFYA:

Fahreddin er-Râzî, CâmiǾu’l-Ǿulûm, Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3832; Cüveynî, Târîh-i Cihângüşâ, II, 1-2, not 1; Keşfü’z-zunûn, I, 565; Brockelmann, GAL, I, 669; Suppl., I, 924; F. Rosenthal, A History of Muslim Historiography, Leiden 1968, s. 37-38, 540-541; Safâ, Edebiyyât, II, 1016-1017; a.mlf., Gencîne-i Sühan, III, 173-176.

Rıza Kurtuluş