CEVÂLÎKĪ, Mevhûb b. Ahmed
موهوب بن أحمد الجواليقي
Ebû Mansûr Mevhûb b. Ahmed b. Muhammed el-Cevâlîkī (ö. 540/1145)
Arap dili âlimi.
465 (1073) veya 466 (1074) yılında Bağdat’ta doğdu. Dedelerinden biri çuval (جوالق, çoğulu جواليق) yapımı veya satımı ile meşgul olduğundan “Cevâlîkī” nisbesini almıştır. İbnü’l-Cevâlikī diye de anılır. Çok genç yaştan itibaren ilim meclislerine devam ederek Arap dili ve edebiyatı ile dinî ilimleri öğrenmiş ve geniş bir kültüre sahip olmuştur. Hocaları arasında Ebû Tâhir b. Ebü’s-Sakr el-Enbârî, İbnü’t-Tuyûrî ve kendisinden on yedi yıl boyunca edebî ilimlere dair dersler aldığı Nizâmiye Medresesi müderrisi olan Hatîb et-Tebrîzî gibi âlimler bulunmaktadır. Cevâlîkī de hocası Tebrîzî’nin ikinci halefi olarak Nizâmiye Medresesi’nde müderrislik yapmıştır. Burada başta kendisi gibi dil ve edebiyat âlimi olan oğlu İsmâil b. Mevhûb olmak üzere Semânî, İbnü’l-Enbârî ve Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî gibi meşhur simalar ona talebelik etmiştir. Ahlâkî faziletleri ve ilmi sayesinde Abbâsî halifelerinin ve özellikle Muktefî-Liemrillâh’ın (1136-1160) yakın ilgi ve iltifatına mazhar olan ve onun imamlığını yapan Cevâlîkī, 15 Muharrem 540 (8 Temmuz 1145) tarihinde Bağdat’ta vefat etti. Bazı kaynaklarda 539’da öldüğü kaydedilmektedir.
Cevâlîkī Hanbelî mezhebine mensuptu. Dil konusunda Basra okulunun görüşlerini benimsemekle beraber bazı meselelerde Kûfe dilcileri gibi düşündüğü görülmektedir. Arap dili ve edebiyatı yanında dinî ilimlerde de devrinin otoritesiydi. Bağdat’ın hatta bütün Irak bölgesinin kendisiyle iftihar ettiği alçak gönüllü, şahsiyet sahibi, dindar ve sevilen bir ilim adamı, aynı zamanda yazısı çok güzel bir müstensih olarak tanınmıştır. İstinsah ettiği eserleri yüksek fiyatlarla elde edebilmek için birçok kimse birbiriyle rekabet etmiştir. Herhangi bir konuda inceleme yapmadan fikir beyan etmez ve bilmediği bir mesele sorulduğunda bilmediğini rahatlıkla söylerdi.
Eserleri. 1. el-MuǾarreb* mine’l-kelâmi’l-aǾcemî Ǿalâ hurûfi’l-muǾcem. Arapça’ya başka dillerden giren ve Kur’ân-ı Kerîm ile hadislerde, ayrıca şiir vb. yerlerde kullanılan Arapçalaşmış kelimeleri ihtiva eden alfabetik bir eser olup Edward Sachau (Leipzig 1867), Ahmed Muhammed Şâkir (Kahire 1361/1942, 1389/1969) ve F. Abdurrahman (Dımaşk 1990)
tarafından yapılmış üç ayrı neşri vardır. 2. Kitâbü Tekmileti Islâhı mâ tagletu fîhi’l-Ǿâmme. Bazı kaynaklarda et-Tekmile fî mâ yelhanü (telhanü) fîhi’l-Ǿâmme ve Tetimmetü Dürreti’l-gavvâs, adlarıyla da zikredilen bu eser, Harîrî’nin (ö. 516/1122) Arapça’da halkın yaptığı dil yanlışlarına dair Dürretü’l-gavvâs, adlı kitabına zeyil mahiyetinde kaleme alınmıştır. Hartwig Derenbourg tarafından yayımlanan eseri (Morgenländische Forschungen, Leipzig 1875, s. 107-166) daha sonra 1355 (1936) yılında İzzeddin et-Tenûhî Dımaşk’ta neşretmiştir (MMİADm., XIV/5-6, s. 163-226). 3. İhtisâru (Muhtasaru) Şerhi Emsileti Sîbeveyhi. Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ında örnek olarak verilen kelimeleri (emsile) açıklamak maksadıyla Ebü’l-Feth Muhammed b. Îsâ el-Attâr’ın (ö. 400/1010) yazdığı şerhin Cevâlîkī tarafından yapılmış bir özetidir. Sâbir Bekr Ebü’s-Suûd tarafından neşredilen (Asyût 1979) bu eserle müellifi ve yazma nüshaları hakkında Def‘ullah Abdullah Süleyman, tahlilî bir tanıtma yazısı yayımlamıştır (ed-Dâre, s. 71-98). 4. Şerhu Edebi’l-kâtib. İbn Kuteybe’nin Edebü’l-kâtib’inin şerhi olan eser Kahire’de yayımlanmıştır (1350/1931). 5. Mâ câǿe Ǿalâ feǾaltü ve efǾaltü bi-maǾnen vâhid. Bir sözlük çalışması olan bu eserinde Cevâlîkī, sülâsîleri ve if‘âl babına nakledilmiş şekilleri aynı mânada kullanılan kelimeleri tesbit etmiştir. Alfabetik olarak tertip edilen eseri Mâcid ez-Zehebî açıklama ve notlar ilâve ederek neşretmiştir (Dımaşk 1982). 6. Şerhu Maksûreti İbn Düreyd el-Ezdî. Arap dil âlimi İbn Düreyd’in (ö. 321/933) el-Maksûre adlı meşhur manzumesinin şerhi olup Köprülü Kütüphanesi’nde bir nüshası bulunmaktadır (Brockelmann, GAL [Ar.], II, 180). 7. el-Muhtasar fi’n-nahv. Nahve dair olan bu eserin Muharrem Çelebi tarafından yüksek lisans çalışması olarak edisyon kritiği yapılmıştır (Bağdat Üniversitesi Edebiyat Fakültesi İhtisas Bölümü, 1970). Eserin Köprülü (nr. 1501) ve Meşhed kütüphanelerinde (nr. 11/16, 50) birer nüshası bulunmaktadır. 8. Muhtasaru Sıhâhi’l-luga. Cevherî’nin es-Sıhâh, adıyla tanınan meşhur lugatının muhtasarı olup bir nüshası Leiden Üniversitesi Kütüphanesi’ndedir (Sezgin, GAS, VIII, 218).
Cevâlîkī’nin bunlardan başka kaynaklarda Galatü’d-duǾafâǿ mine’l-fukahâǿ ve Halife Muktefî adına yazdığı Kitâbü’l-ǾArûz adlı eserlerinin de olduğu kaydedilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Mevhûb b. Ahmed el-Cevâlîkī, el-MuǾarreb (nşr. Ahmed Muhammed Şâkir), Kahire 1360/1941, nâşirin mukaddimesi, s. 24-40; a.mlf., Kitâbü Tekmileti Islâhı mâ tagletu fîhi’l-Ǿâmme (nşr. İzzeddin et-Tenûhî, aynı eser içinde), s. 1-4; a.mlf., el-Muhtasar fi’n-nahv (Muharrem Çelebi, yüksek lisans tezi, 1970), Bağdat Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, s. 20-51; Abdülmün‘im Ahmed et-Tikrîtî, Ebû Mansûr el-Cevâlîkī ve âsâruhû fi’l-luga, Bağdad 1400/1979; İbnü’l-Enbârî, Nüzhetü’l-elibbâǿ, Bağdad 1959, s. 227, 228, 372, 375; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, X, 118; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, XIX, 205, 206, 207; XX, 25-28; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, Beyrut 1386/1966, X, 396; XI, 106; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, II, 306, 307; İbn Hallikân, Vefeyât, Kahire 1367/1948, IV, 425, 435; V, 238-243; Zehebî, Tezkiretü’l-huffâz, IV, 1286-1290; İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlik, VII, 38; Ahmed b. Aybeg ed-Dimyâtî, el-Müstefâd min Zeyli Târîhi Bagdâd (nşr. M. Mevlûd Halef), Beyrut 1406/1986, s. 402; İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 220; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, Kahire 1353/1935, V, 118; Süyûtî, Bugyetü’l-vuǾât, Kahire 1326, s. 169, 313, 314; Keşfü’z-zunûn, I, 48, 741; II, 1577, 1586, 1738; İbnü’l-İmâd, Şezerât, IV, 127; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 483; Ziriklî, el-AǾlâm, VIII, 292; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XIII, 54; Sezgin, GAS, VIII, 218; Ömer Ferrûh, Târîhu’l-edeb, III, 281-283; C. Zeydan, Âdâb, II, 40; Brockelmann, GAL (Ar.), II, 180; V, 163-164; a.mlf., “Cevâlîkî”, İA, III, 113; MaǾa’l-Mektebe, s. 302; Muharrem Çelebi, “Ebû Mansûr el-Cevâlîkī”, İİFD, III/1-2 (1979), s. 154-190; a.mlf., “el-Cevâlîkī’nin el-Muhtasar’da Metodu ve Kaynakları”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. VI, 1989, s. 121-157; Def’ullah Abdullah Süleyman, “Muhtasaru Şerhi Emsileti Sîbeveyhi li’l-Cevâlîkī”, ed-Dâre, sy. 3, Riyad 1986, s. 71-98; H. Fleisch, “al-Djawālīkī”, EI² (Fr.), II, 502-503.
Muharrem Çelebi