CEYTÂLÎ
الجيطالي
Ebû Tâhir İsmâîl b. Mûsâ (ö. 750/1349-50 [?])
Kuzey Afrika’da yetişen tanınmış bir İbâzî âlimi.
Libya sınırları içindeki Cebelinefûse’nin eski köylerinden biri olan ve İcîtâl veya Cîtâl diye de bilinen Ceytâl’de doğdu. Doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte VII. (XIII.) yüzyılın ikinci yarısında yaşayan Îsâ b. Mûsâ et-Tarmîsî’nin öğrencisi olduğu dikkate alınırsa talebelik yıllarının bu yüzyılın son çeyreğine rastladığı söylenebilir. Harîrî’nin el-Makāmât’ını, Zeccâcî’nin el-Cümelü’l-kübrâ’sını ve daha başka birçok kitabı ezberlediği için devrinde ilmi yanında hâfızasının gücü ile de ün kazanmıştı. Bir süre Cebelinefûse’nin doğusunda, kendi beldesinden uzak olmayan Mezgūre’de fıkıh ve edebiyat öğretimiyle meşgul oldu. Kuzey Afrika sahili ile Cerbe adası arasında köprü yapılmasından önce gemi ile sık sık bu adaya gidip gelen Ceytâlî, İbâzıyye mezhebine mensupken Haşviyye’ye geçenleri ikaz için bir süre Garyân’da kaldı. Fursetâ’da on yıllık ikameti süresince ticaretle de meşgul olduğu anlaşılmaktadır. Bir defasında ticaret amacıyla gittiği Trablusgarp’ta kadı ve emîrle ihtilâfa düştüğü için elindeki mallar haczedildi ve kendisi hapse atıldı. Hapiste kaldığı süre içinde, Cerbe adasının da hâkimi olan Kābis Emîri Ahmed b. Mekkî el-Levâtî’yi metheden bir kaside yazdı. Daha sonra Ahmed b. Mekkî’nin Trablusgarp emîri nezdindeki teşebbüsüyle serbest bırakıldı. Hayatının son devresini Cerbe adasında geçiren Ceytâlî, Ebû Râs’a göre 730 (1329-30), Şemmâhî’ye göre ise 750 (1349-50) yılında vefat etti ve Cerbe’de İbâzîler’in büyük camii civarındaki mezarlıkta defnedildi.
İtalyanlar’ın Libya’dan çekilmesinden sonra İbâzî müelliflerinden Ali Yahyâ Muammer’in (ö. 1980) gayretleriyle Câdû şehrinde kurulan öğretmen okuluna, Ceytâlî’nin mezhepteki önemli mevkiinden dolayı Ma‘hedü İsmâil el-Ceytâlî li’l-muallimîn adı verilmiştir.
Eserleri. Ceytâlî akaid, fıkıh ve diğer İslâmî konularda eser vermiş ve İbâzıyye’nin yeniden güç kazanmasına yardımcı olmuş bir müelliftir. Günümüze kadar ulaşan eserlerinden bir kısmı şunlardır: 1. KavâǾidü’l-İslâm. Temel İslâmî konuları ihtiva eden, İslâm mezheplerinin görüşlerini mukayeseli bir şekilde ortaya koyan ve İbâzıyye’ye ait fikirlerin doğruluğunu delillerle ispat etmeye çalışan eserin, X. (XVI.) yüzyıl müelliflerinden Ebû Abdullah Muhammed b. Ebû Sitte el-Küsbî’nin yazdığı şerh ile birlikte taş baskısı yapılmıştır (Kahire, ts.). Tahkikli neşri ise iki cilt halinde Abdurrahman b. Ömer tarafından gerçekleştirilmiştir (Gardâye 1396/1976). 2. Kanâtır (Kanâtırü’l-hayrât). Dünya ve âhiret saadetini elde etme yollarını konu edinen bir eser olup üç cilt halinde basılmış (Kahire 1307/1889), ayrıca ilk cildi Amr Halîfe en-Nâmî tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır (Kahire 1965). Tıpkıbasımı da yapılan (Uman 1983) Kanâtır’a son asır İbâzî âlimlerinden Muhammed b. Yûsuf Ettafeyyiş bir hâşiye yazmıştır (bk. IBLA, XXXV / 130, s. 267). 3. Şerhu’l-Kasîdeti’n-nûniyye (Şerhu’l-usûli’d-dîniyye müştemilen Ǿalâ telhîsi meǾâni’l-kasîdeti’n-nûniyye). Ebû Nasr Feth b. Nûh Melûşâî (Melûşânî) tarafından yazılmış bir kasideyi manzum olarak şerheden üç cilt hacmindeki eserde mezheplerin görüşleri ve akaid konuları işlenmektedir. Eserin Cerbe, Cebelinefûse ve Mizâb’daki kütüphanelerde çok sayıda yazma nüshası bulunmaktadır (Mahfûz, II, 73). 4. Kitâb fi’l-hisâb ve kasmi’l-ferâǿiz (Kitâbü’l-Ferâǿiz). Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Saîd ed-Dercînî’nin (ö. 670 / 1271 [?]) mirasla ilgili eseri esas alınarak yazılmıştır (Kahire, ts. [el-Matbaatü’l-Bârûniyye]). 5. Mekayîsü’l-cürûh ve istihrâcü’l-mechûlât. Yaralamalardaki diyetleri açıklayan bu eser Kitâbü’l-Ferâǿiz ile birlikte basılmıştır. 6. Ecvibetü’l-eǿimme. İbâzıyye âlimlerinin fıkhî görüşlerini ihtiva eden eserin üç ciltlik yazma nüshasının Cerbe Kütüphanesi’nde bulunduğu kaydedilmektedir (Mahfûz, II, 73). 7. Kitâbü’l-Hac ve’l-menâsik. 8. Mâ cemaǾa mine’r-resâǿil. Çağdaşı âlimlere gönderdiği fetva mektuplarından oluşmaktadır. 9. Kasâǿid. 10. Tercemetü Ǿakīdeti’l-Kanâtır. 11. Kitâbü’l-Mirsâd (son beş eser için bk. Mahfûz, II, 73 ve EI² [İng.], II, 515). 12. Dîvân. Bu eserin Cerbe’deki kabrinin civarında ikamet eden Bârûnî ailesinde bulunduğu söylenmektedir (Mahfûz, II, 73). Bunlardan başka Ceytâlî’ye atfedilen muhtelif risâlelerin Mizâb kütüphanelerinde mevcut olduğu belirtilmektedir (Mahfûz, II, 72-74).
BİBLİYOGRAFYA:
Şemmâhî, Kitâbü’s-Siyer, Kahire, ts., s. 556-559; Brockelmann, GAL Suppl., I, 692; II, 349; Ali Yahyâ Muammer, el-İbâzıyye fi’l-Cezâǿir, Kahire 1399/1979, s. 503; a.mlf. – M. Nâsır Bûhaccâm, el-İbâzıyye, Kahire 1407/1987, mukaddime, s. 15; Mahfûz, Terâcimü’l-müǿellifîn, II, 72-74; Ömer Ferrûh, Târîhu’l-edeb, VI, 71; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), I, 327-328; R. Basset, “Les Sanctuaires du Djebel Nefousa”, JA, Temmuz-Ağustos 1899, s. 89-90; a.mlf., “Ceytâli”, İA, III, 132; Pierre Cuperly, “S. Muhammad Atfeyyeš et sa Risâle Safiyyâ fî baǾd tevârîh Ahlvādı Mizāb”, IBLA, XXXV / 130 (1972), s. 267; T. Lewicki, “al-Djaytālī”, EI² (İng.), II, 515.
Mustafa Öz