CORBIN, Henry Eugénie
(1903-1978)
İslâm düşüncesi ve özellikle İran-İsmâiliyye felsefesi üzerinde yaptığı araştırmalarla tanınan Fransız şarkiyatçısı.
14 Nisan 1903’te Paris’te doğdu; Normandiyalı Katolik bir aileye mensuptur. St. Maur Papaz Okulu ile Paris Katolik Enstitüsü’nde okuduktan sonra skolastik felsefe alanında lisans eğitimi görmek üzere 1923 yılında Sorbonne Üniversitesi’ne bağlı Ecole Pratique des Hautes Etudes’e girdi. Burada Ortaçağ felsefesi uzmanı ünlü bilgin Etienne Gilson’un “Ortaçağ’da Latin İbn Sînâcılığı” konulu derslerine devam etti ve “eşsiz, karşılaştırılabilecek benzeri bulunmayan” şeklinde nitelendirdiği bu derslerden fazlasıyla etkilenerek ileride yapacağı felsefe ve İslâm felsefesi araştırmalarında Gilson’un metodunu kendine model aldı.
Yunanca, Latince, Almanca ve Rusça bilen Corbin, yüksek öğrenimi sırasında hocası Gilson’un tavsiyesi üzerine Ecole des Langues Orientales Vivantes’a kaydoldu ve burada Arapça, Farsça, Türkçe okudu. Aynı zamanda ünlü felsefe tarihçisi Emile Brehier’nin Plotin ve upanişad yazmaları üzerine verdiği derslere
devam ederken de Hint felsefesinin Plotin üzerindeki etkisini daha yakından ve sağlıklı biçimde inceleyebilmek için Sanskritçe öğrenmeye başladı. Bir ara hocalarından meşhur şarkiyatçı Louis Massignon’a, bir felsefe öğrencisi olarak Arapça öğrenmek istemesinin asıl sebebinin felsefe ile tasavvuf arasındaki ilişkiye dair kafasında beliren sorulara cevap aramak olduğunu ve Almanca yazılmış küçük bir makalede Sühreverdî (el-Maktûl) diye birisinin görüşlerinden söz edildiğini söylemesi, İran’dan yeni dönmüş olan Massignon’un da ona beraberinde getirdiği Sühreverdî’nin Hikmetü’l-işrâk, adlı eserinin şerhleriyle birlikte yapılmış bir taş baskısını vermesi üzerine içinde İslâm düşüncesine karşı büyük bir ilgi doğdu ve bu konudaki çalışmaları hayatı boyunca sürdü.
1929’da tahsilini bitiren Corbin Bibliothèque Nationale’de çalışmaya başladı ve kısa bir süre için İspanya’ya giderek ünlü Escurial Kütüphanesi’nde araştırmalar yaptı. 1930-1931 yıllarında Fransa’da ve iki defa gittiği Almanya’da Henrik Samuel Nyberg, Hellmut Ritter, Rudolf Otto, Rabindranath Tagore, Karl Loewith, Albert-Marie Schmidt, Henri Jourdan, Alexandre Kojevnikoff (Kojeve), Bernard Grehuysen ve Heidegger gibi ünlü ilim adamı ve filozoflarla tanışma imkânı buldu. Bu arada beş arkadaşıyla birlikte Hic et Nunc adlı sadece altı sayı devam eden bir dergi çıkardı; 1934’e kadar da Revue critique’in sekreterliğini yaptı. 1932 yılında Gazzâlî ile Hallâc-ı Mansûr’u karşılaştıran bir seminer hazırladı ve tekrar Almanya’ya, arkasından İsveç’e giderek buralarda Karl Barth, Paul L. Landsberg ve George Dumézil gibi ünlü kişilerle tanıştı. 1933’te Sorbonne Üniversitesi’nin öğretim üyelerinden Maurice Leenhardt’ın kızı ile evlendi. Eşi Stella kulağı az işiten Corbin’in bu eksikliğini sürekli yardımlarıyla telâfi etmeye çalışmıştır. Evlendiği yıl Le Semeur adlı bir dergi çıkardı ve Sühreverdî üzerine yaptığı ilk araştırmasını Les Recherches philosophiques isimli dergide yayımladı. 1934’te Société Asiatique’in üyeliğine seçilen Corbin, 1935 yılında Bibliothèque Nationale tarafından altı ay kadar Berlin’de çalışmakla görevlendirildi; arkasından Hermes ve Mesures adlı dergilerin yayın sorumluluğunu üstlendi. 1937’de Ecole Pratique des Hautes Etudes’de Alexandre Koyre’ye vekâlet etti; 1939’da da Luther’in Herméneutique’i üzerine ders verdi ve bu arada André Duppont’un Ârâmîce-Süryânîce kurslarına devam etti. 1940’ta İstanbul’daki Fransız Arkeoloji Enstitüsü’nde misafir araştırmacı olarak bulunurken II. Dünya Savaşı’nın çıkması üzerine burada kaldı ve enstitünün yöneticiliğini üstlendi; bu arada Sühreverdî külliyatını hazırlamaya başladı. 1945’te İran’a geçti ve Tahran’daki Fransız-İran Enstitüsü’nün bünyesinde bir İranoloji bölümünün açılması için çalışmalar yaptı.
1949’da Fransa’ya dönen Corbin, İsviçre’nin Ascona şehrinde Olga FröbeKapteyn tarafından tertip edilen ve dünyanın her yerindeki teosofik-gnostik fikirleri benimsemiş bilgin ve düşünürleri yılda bir defa bir araya getirmeyi amaçlayan, ayrıca verilen tebliğleri EranosJahrbuch adıyla bir yıllık halinde yayımlayan Cercle Eranos toplantısında “İran’da Hermetizmin ve İrşadın Hikâyesi” konulu bir konferans verdi ve o yıldan itibaren ölümüne kadar her yıl bu toplantılara katıldı. 1953’te İbn Sînâ hakkında konuşma yapmak için İtalya’ya gitti, 1954’te İbn Sînâ’nın ölümünün 1000. yılı münasebetiyle Tahran’da düzenlenen milletlerarası kongreye katıldı ve aynı yıl Louis Massignon’un emekli olması üzerine bizzat onun tavsiyesiyle Ecole Pratique des Hautes Etudes’ün Din Bilimleri Bölümü’ne bağlı bulunan İslâmî Araştırmalar kısmının başkanlığına getirildi.
1955 yılında Kültürel İlişkiler Genel Müdürlüğü tarafından Fransız-İran Enstitüsü’nün İran’la ilgili yayınlar bölümü başkanlığına tayin edilen Corbin, 1973’e kadar sürecek olan bu görevi dolayısıyla her yıl ocak-haziran döneminde Paris’teki derslerine devam ederken sonbaharı Tahran’da geçirdi ve diğer çalışmalarının yanında Tahran Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde İslâm felsefesi ve ilâhiyatı okuttu. 1956’da Roma ve Paris’te konferanslar verip La Table ronde adlı dergide çeşitli yazılar yayımladı. 1958 yılında Tahran Üniversitesi tarafından kendisine şeref doktorluğu pâyesi verildi. 1962’de Amerika Birleşik Devletleri’nde bir kongreye katıldı ve aynı yıl Cercle Eranos’un danışman üyeliğine seçildi. 1970 yılını da daha önceki yıllar gibi Avrupa’nın başlıca üniversitelerinde konferanslar vererek geçirdikten sonra Meşhed’e gidip Anthologie des philosophes iraniens depuis le XVIIe siècle jusqu’K nos jours adlı serinin hazırlık çalışmalarına katıldı. 1974’te emekliye ayrıldı ve Robert de Chateaubriant, Gilbert Durand, Antonie Faivre, Richard Stauffer ile birlikte Kudüs’te Saint Jean Üniversitesi’ni kurarak ölümüne kadar bu üniversite ile Ecole Pratique des Hautes Etudes’deki konferanslarına ve İran’daki çalışmalarına devam etti; ayrıca emekliliğinin arkasından Nicolas Berdiaev Kurumu’nun başkanlığını da yürütmeye başladı. 1977’de Seyyid Hüseyin Nasr’ın yönetiminde Tahran ve Mc. Gill üniversitelerinin ortak girişimiyle kendisi için Mélanges offerts à Henry Corbin adlı bir armağan kitabı çıkarıldı. 1978 yılı Ocak ayında Kudüs Saint Jean Üniversitesi’ndeki beşinci yıllık konferansını veren Corbin temmuzda İskoçya’ya gitti; Paris’e dönüşünde 7 Ekim 1978’de öldü.
Eserleri. Corbin, çok titiz araştırma ve inceleme mahsulü olan kitap ve makaleleriyle XX. yüzyıl şarkiyatçılığının en önde gelen isimlerinden biri sayılmakla birlikte eserlerinin çoğunda, özellikle Histoire de la philosophie islamique’te neredeyse İslâm düşüncesindeki gelişmeyi tamamen İran kültürüne ve İsmâiliyye felsefesine irca edecek derecede sübjektif davrandığı gerekçesiyle birçok müslüman ve Batılı araştırmacı tarafından tenkit edilmiştir. Nitekim bu ön yargılı yaklaşımının bir sonucu olarak çok defa zorlamalarla bâtınî ve gnostik yorumlar yaptığı, aşırı ve mesnetsiz te’villere yöneldiği, birçok Sünnî veya tarafsız düşünürü Şiî-İsmâilî göstermeye çalıştığı kolaylıkla göze çarpar. Sayıları 300’e yaklaşan kitap, makale, ansiklopedi maddesi, metin neşri, tercüme vb. çalışmalarında Sühreverdî’nin çok belirgin tesiri görülür. En önemli eserleri şunlardır: 1. Les Arts de l’Iran, l’ancienne Pers et Baghdâd (Paris 1938). 2. Sohrawardî, fondateur de la doctrine illuminative (ishrâqi) (Paris 1939). 3. Les Motifs zoroastriens dans la philosophie de Sohrawardî (Tahran 1946). 4. Avicenne et le récit visionnaire (Tahran-Paris 1954 [İngilizce’si: Avicenna and the Visionary Recital, trc. W. R. Trask, New York 1960, Dallas 1980]). Corbin bu eserde, İbn Sînâ’nın Hay b. Yakzân, Risâletü’t-tayr, Selâmân Ebsâl adlı hikâyelerinden hareketle irfanî bilginin temellerini araştırmaya çalışmıştır. 5. L’Imagination créatrice dans la soufisme d’Ibn Arabî (Paris 1958 [İngilizce’si: Creative Imagination in the Sūfism of Ibn Arabı, trc. R. Manheim, Princeton 1969, 1970]). Eserde tasavvufun en parlak temsilcisinin Gazzâlî değil, “ezelî hikmet” (sophia aeterna)
geleneğine bağlanan ve ilâhî aşkın felsefesini yapan İbnü’l-Arabî olması gerektiği ileri sürülmüş, İbnü’l-Arabî ile Sühreverdî felsefeleri arasındaki ilişki üzerinde durulmuştur. 6. Terre céleste et corps de résurrection: De l’Iran mazdéen à l’Iran shî’ite (Paris 1961 [2. edisyonu: Corps spirituel et terre céleste, Paris 1979; İngilizcesi: Spiritual Body and Celestical Earth, trc. N. Pearson, Princeton 1977]). Bu eserde antik gnostisizmin ve bâtınî yorumların sistematiği kurulmaya çalışılmış, Hıristiyanlık’taki haçın sembolik yorumları ile İsmâilîlik’teki te’vil birleştirilerek aynı menşee irca edilmiştir. 7. Histoire de la philosophie islamique (Paris 1964; Encyclopédie de la Pléiade serisinden Histoire de la philosophie [I, 1048-1197, Paris 1969]). Corbin’in S. Hüseyin Nasr ve Osman Yahyâ’nın katkılarıyla hazırladığı eserde İslâm düşüncesi tarihinin başlangıcından İbn Rüşd’ün ölümüne kadar (595/1198) olan dönemi incelenmiştir. Müellif hazırlamayı planladığı II. cildin geniş bir özetini, Encyclopédie de la Pléiade serisinden çıkan Histoire de la philosophie’nin III. cildinde (s. 1067-1183) “La Philosophie islamique depuis la mort d’Avérreos jusqu’à nos jours” başlığıyla neşretmiştir (Paris 1974). Histoire de la philosophie islamique’in I. cildi Esedullah Mübeşşirî tarafından Farsça’ya (Tahran 1358 hş.), Nusayr Mürüvve ve Hasan Kābisî tarafından Arapça’ya (Beyrut 1983), Hüseyin Hatemi tarafından da Türkçe’ye (İstanbul 1986) tercüme edilmiştir. 8. En Islam iranien: Aspects spirituels et philosophiques (I-II, Paris-Tahran 1971; III-IV, Paris-Tahran 1973). Dört ciltlik bir seriden oluşan eserde İran Şiî düşüncesiyle İsmâilî teosofisinin nasıl birleştiğini göstermeye çalışmıştır. İlk ciltte (Paris-Tahran 1971) On İki İmam Şiîliği’ni konu edinen müellif, bu mezhebin inanç esaslarının Sünnî akîdeden ayrıldığı noktaları göstererek gnostik yorumlar yapar. Aynı yıl neşredilen II. cilt Sühreverdî ve İran İşrâkıliğine ayrılmış, III. cilt ise (ParisTahran 1973) Rûzbihân-ı Baklî, Haydar el-Âmülî, Ali İsfahânî ve Alâüddevle-i Simnânî gibi İranlı sûfîlere tahsis edilmiştir. Aynı yıl yayımlanan IV. ciltte XVII. yüzyıl İsfahan okulu ile (Sadreddîn-i Şîrâzî, Mîr Dâmâd, Kādî Saîd Kummî) XIX. yüzyıl Şeyhî (Şeyh Ahmed el-Ahsâî) okulu tanıtılmaktadır (Corbin’in çok sayıdaki makale ve metin neşirlerinin listesi için bk. Mélanges offerts à Henri Corbin [nşr. Seyyed Hossein Nasr], Tahran 1977, s. III-XXXII).
BİBLİYOGRAFYA:
Mélanges offerts à Henry Corbin (ed. Seyyed Hossein Nasr), Tahran 1977, s. III-XXXII, 1102; Necîb el-Akīkī, el-Müsteşrikūn, Kahire 1980, I, 318-320; Cahiers de l’Herne-Henry Corbin (ed. Ch. Jambet), Paris 1981; Bedevî, MevsûǾatü’l-müsteşrikın, s. 335-339; Muhsin Mahdi, Orientalism and the Study of Islamic Philosophy, Oxford 1990, s. 91-94; Y. Richard, “Henry Corbin”, SIr., VIII (1979), s. 151-154; C. H. Fouchecour, “Henry Corbin”, JA, sy. 3-4 (1979), s. 231-237; J. L. Vieillard-Baron, “Henry Corbin”, Etudes philosophiques, Janvier-Mars, Paris 1980, s. 73-89; Dâryûş Şâyegân, “Seyr ü Sülûk-i Corbin ez Heidegger tâ Sühreverdî”, Îrânnâme, VII/3, Tahran 1989, s. 461-492; VIII/4 (1989), s. 584-616.
H. Bekir Karlığa