DÂRÜ’l-MAHFÛZÂTİ’l-UMÛMİYYE
دار المحفوظات العموميّة
Mısır devlet arşivi.
XVI. yüzyılın başından günümüze kadar Mısır hükûmetlerinin idarî arşiv malzemelerini ihtiva eder. Bu arşiv önce Kahire Kalesi’nde Defterhâne denilen özel binada, daha sonra bir bölümü Âbidîn Sarayı’nın bazı binalarında muhafaza edildi. Mısır’ın 1517’de Osmanlılar tarafından fethinden itibaren Mısır eyaletinin ve divanının belge, kayıt, defter ve sicillerini saklayan ve XIX. yüzyıl başlarında Kavalalı Mehmed Ali Paşa ve halefleri devirlerinde muhtar bir vilâyet hüviyetini kazanan Mısır’ın devlet kuruluşlarının ve taşra teşkilâtının arşiv malzemelerini bünyesinde toplayan bir müessese idi. XIX ve XX. yüzyıl boyunca Mısır bürokrasisinde oluşan evrakın önemli bölümü Kahire’de Âbidîn Sarayı’nda korundu.
Osmanlı fethinden itibaren Kahire Kalesi’nde Mısır eyalet arşivinin muhafaza edildiği bir defterhâne teşekkül etmiş ve buraya eyaletin arazi kayıt defterleri, ocakların tayin ve maaş sicilleri, resmî yazışmalar, İstanbul’dan gelen emirler, fermanlar, beratlar, Mısır valilerinin emirleri, malları müsâdere edilen görevlilerin evrakı konulmuştu. Ayrıca Defterhâne’ye Memlükler dönemine ait az sayıda belge ve sicil de intikal etmişti. Ancak bunların tamamı bugüne ulaşmadı. Defterhâne 1235 (1820) yılında büyük bir yangın geçirdi ve birçok malzeme yok oldu. Osmanlı ferman ve emirlerini ihtiva eden defterlerin önemli bir kısmı da bu yangından etkilendi. Yangından kurtarılabilen malzemeleri toplayıp Mısır arşivini yeniden düzenlemek için Mehmed Ali Paşa tarafından kalede yeni bir defterhâne binası yaptırıldı. Binanın inşası Zilkade 1244’te (Mayıs 1829) bitirildi. Tek katlı, kesme taştan kırk bir depoyu ihtiva eden, sağlam duvarları, iç avluya bakan pencereleriyle yeni defterhâne tehlikelere karşı muhkem bir bina olarak inşa edilmişti. Kapısındaki 1244 tarihli kitâbesinin bir beytinde, “Mısır defterlerinin hıfzı için yaptırdı/İşte bak böyle metîn nâdire defterhâne” ibaresi yer alır. Defterhâne’nin eski bir mezarlığın yerinde veya Baybars’ın inşa ettirdiği dârüladl mahallinde yaptırıldığı rivayet edilir.
İdarî yazışmalarda, diğer dairelerdeki ve taşradaki arşiv servislerinden ayırmak maksadıyla burası için Defterhâne-i Umûmiyye adı kullanıldı. Yeni Defterhâne’nin idaresi, Hoca Hannâ tarafından hazırlanan 19 Ocak 1830 tarihli ilk nizamnâmesine göre (el-VekāyiǾu’l-Mısriyye, 17 Şâban 1245/11 Şubat 1830) bir emine verildi. İlk emin Râgıb Efendi oldu. Onun emrinde bir başkâtip ve altı kısım şefi ile çeşitli memurlar görevlendirildi; bütün personel 100 kişi civarındaydı. Bu altı kısım Aşağı Mısır, Orta Mısır, Yukarı Mısır, devletin idarî kısmı, kabul, tevzi ve tasnif kısmı, personel ve muhasebe bölümlerinden oluşuyordu. Hariciye Nezâreti dışında bütün nezâretler yazışmalarını arşiv idaresine teslim etmekle yükümlüydüler. Ayrıca taşra yönetimleri de arşivlerini belli bir süre sonra Defterhâne’ye gönderdi. Mehmed Ali Paşa’nın arşiv reformu sıkı bir merkezîleşme politikası güttü.
Daha sonraki yıllarda Defterhâne-i Mısriyye ve Dârü’l-mahfûzâti’l-Mısriyye de denilen Mısır arşivi önce Dahiliye Nezâreti’ne, ardından Maliye Nezâreti’ne bağlandı (17 Nisan 1905). Tapu kadastro, nüfus, askere alma kayıtları, Mısır halkının bütün doğum ve ölüm sicilleri burada saklandı.
7 Zilhicce 1262’de (26 Kasım 1846) arşiv idaresinin bağlanacağı esasları ortaya koyan ayrıntılı bir kanun çıkarıldı. Bu kanun Defterhâne-i Umûmiyye’de devamlı saklanacak belgeler ve kayıtlarla değişen süreler sonunda ayıklanacak olanlar hakkında hükümler getirdi. Sürekli muhafaza edilecekler Mısır valilerinin emirleri, nizamnâme ve kanunlar,
senedat makbuzları, ab‘âdiyye senetleri (işlemek mecburiyetiyle verilen vergiden muaf topraklar), şürûtnâmeler, antlaşmalar, emlâk-i mîrî hüccetleri, valinin mührünü taşıyan kadastro planları, kadastro defterleriydi.
Ancak merkezî arşiv sistemi sebebiyle belge yığınları giderek endişe verici tarzda arttı. Mahallî idareler, işlemi bitmiş kayıt ve dosyaları Defterhâne’ye yolladılar. 1889’da Arşiv Komisyonu’nun kararına uygun olarak bir tasfiye yapıldı. Belgelerin artması yine sürdüğünden Defterhâne tıkanma noktasına geldi. 1927’de bazı malzemeler, kalede eski darphânenin yerindeki sekiz depoya taşındı ve ayıklamalar yapıldı. Âbidîn Sarayı’nın bazı bölümleri de arşive tahsis edildi.
Osmanlı idaresindeki Mısır’dan günümüze intikal eden arşiv malzemesi, türleri bakımından defterler (defâtir) ve müstakil belgeler (evrak) olmak üzere iki gruba ayrılabilir. Mısır arşivlerinde muhtelif depolarda dağılmış ve oldukça önemli kayıplara uğramış olan Türkçe belgeler, Mart 1926’dan itibaren Fransız Türkologu Jean Deny tarafından bir depoda toplanmış, tasnif ve katalogu yapılmış, envanteri bir büyük cilt halinde basılmıştır (Sommaire des archives turques du Caire, Caire 1930). 1294 (1877) yılına kadar olan rûznâmeler Türkçe bölümündedir. Mehmed Ali Paşa dönemine ait bazı askerî maaş defterleri ise mevcut değildir.
Mısır’ın Avrupa devletleriyle olan yoğun siyasî ve ekonomik münasebetleri sebebiyle arşivde Türkçe ve Arapça dışında Fransızca, İngilizce, İtalyanca ve Almanca belgeler bulunmaktadır. Özellikle XX. yüzyılda Avrupa’nın önemli arşivlerindeki Mısır’la ilgili malzemelerin kopyaları temin edilerek arşivin zenginleştirilmesine ve tamamlanmasına çalışılmıştır. Dârü’l-mahfûzât’ta ayrıca planlar, resimler, fotoğraflar gibi farklı malzemeler de vardır. Mısır’la ilgili olup kaybolmuş veya tahribe uğramış İstanbul’dan gönderilen emir ve fermanları, Başbakanlık Arşivi’ndeki Mühimme Defterleri’nde ve Mühimme-i Mısır (1119-1333/1707-1915) defter serilerinde bulmak mümkündür.
Mısır Meliki Fuâd zamanında Avrupalı tarihçilere Mısır tarihi yazdırılırken Mısır arşivlerinden de geniş ölçüde faydalanılmış, Mısır valilerine gönderilen fermanlar yayımlanmıştır.
23 Temmuz 1952 isyanından ve Mısır’da rejim değişikliğinden sonra 1954 yılında bir kanun çıkarılarak Dârü’l-vesâiki’t-târîhiyyeti’l-kavmiyye kuruldu. Dârü’l-mahfûzâti’l-umûmiyye ve el-Vesâik fi’l-vatani’l-Arabiyye buraya devredilip çeşitli dillerdeki belgeler de ilâve edildi. Önemli belge gruplarını vali divanının belgeleri, vesâik-i hâssa (1965’ten sonra Dârü’l-vesâik’ten nakledilen yeni belgeler), Hicaz ve Basra’ya gönderilen vesâik-i hâssa, emîrü’l-haclıkla ilgili belgeler, XIX. yüzyılda divan hükümleri belgeleri, fermanlar ve emirler, Arabî (Urâbî) isyanı belgeleri, siciller, 1882’de İskenderiye’nin işgali hakkında takrirler, Fransa’nın Mısır’ı işgali belgeleri, Süveyş Kanalı belgeleri, Ezher belgeleri, Memlük ve Osmanlı emîrleri ve sultanları belgeleri ve önemli şahsiyetlerin yazıları oluşturmaktadır.
Hanefî ve Mâlikî kadılarının mahkeme kayıtlarını ihtiva eden sicilleri el-Mahkeme li’l-ahvâli’ş-şahsiyye’de korunmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
Mustafa Hayret Efendi es-Sivâsî, İnşâ-i Hayret Efendi, Bulak 1241/1825 (1820 yangınından sonra hazırlanan Osmanlı belgelerini ve hüküm kayıtlarını içerir); el-VekāyiǾu’l-Mısriyye, Kahire 17 Şâban 1245/11 Şubat 1830; Talamas Bey, Recueil de la correspondance de Mohamed Ali, Khédive d’Egypte, Caire 1913; J. Deny, Sommaire des archives turques du Caire, Caire 1930; MecmûǾatü’l-fermânâti’ş-şâhâniyye, es-sâdıra ilâ vülâtı Mısr ve hidîvihâ (nşr. Haim Nahoum), Kahire 1933; Recueil de Firmans impériaux ottomans adressés aux valis et khédives d’Egypte, 1006 H-1322 H. (1597-1904), Caire 1934; Muhammed Ahmed Hüseyin, Archives, A Study on Historical Documents, Caire 1954, s. 58-103; Salim Abud el-Âlûsî – Muhammed Mahcûb Mâlik, el-Arşîf, Bağdad 1399/1979, s. 37-38; Muhammed Seyyid Mahmûd, XVI. Asırda Mısır Eyâleti, İstanbul 1990, s. 13-14; S. J. Shaw, “Cairo’s Archives and the History of Ottoman Egypt”, Report on Current Research, Spring 1956, s. 59-72; a.mlf., “Dār al-Mahfūzāt al-ǾUmūmiyya”, EI² (Fr.), II, 131.
Atilla Çetin