DERÎ
(درى)
Bugünkü Farsça’nın temelini teşkil eden eskiden saray ve çevresinde konuşulan dil.
Derî kelimesi “saray” anlamına gelen derbârın hafifletilmiş şeklidir. Bu dilin ne zaman ortaya çıktığı tartışma konusudur. Eski İran hükümdarlarından Behmen-i İsfendiyâr, Cemşîd ve Behrâm-ı Gûr zamanlarında icat edildiğini ileri
sürenler olduğu gibi batı veya doğu İran lehçelerinden birini oluşturduğunu söyleyenler de vardır. Eski Arap kaynaklarına göre Derî güneybatıda Medâin şehirlerinde konuşulmaktaydı. Arap istilâsından sonra Medâin’den kuzeye kaçan Sâsânî Hükümdarı Yezdicerd’in Merv’de bıraktığı kalabalık halk bu dili etrafa yaymıştır. Bu kayıtlara göre yüksek düzeyde Arap devlet adamlarının kaldığı Merv’de bu dil hem Arap hem de başka lehçelerde konuşan İranlılar tarafından benimsenmiştir. Derî’nin İran’ın doğusunda oluştuğu ve buradan diğer birçok bölgenin dili haline geldiği de ileri sürülmektedir. Ancak her iki görüşün de eksik yanları vardır. Zira yapısına bakılarak Derî’nin daha önceleri oluşmuş olduğu söylenebilir. Nitekim bu dil Sâsânîler’in son dönemiyle ondan önceki Aşkaniyan dönemindeki dillerin karışımından ibaret görünmektedir ve her iki dönemde de saray dili özelliklerine rastlanmaktadır. Bu özellik Arap fethinden sonraki dönemde İran’da teşekkül eden Tâhirîler, Saffârîler ve Sâmânîler devletlerinde de korunmuş, saray ve çevresinin dili olarak şiir ve nesirde kullanılmıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Muhammed Hüseyn-i Tebrîzî, Burĥân-ı ĶātıǾ, “derî” md.; Dihhudâ, Luġatnâme, “derî” md.; İbn Havkal, Śûretü’l-arż, s. 490; Makdisî, Aĥsenü’t-teķāsîm, s. 335; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Flügel), s. 19; E. Berthels, “Persidskiy Dari Tadήikskiy”, Sovedskaya Étnografya, IV, Moskva 1950, s. 55-66; a.mlf. – Ahmed Ateş, “İran”, İA, V/2, s. 1042; R. N. Frye, “Die Wiedergebud Persiens um die Jahrtausend Wende”, Isl., XXXV (1960), s. 42; a.mlf., “Darī”, EI² (İng.), II, 142; Cl. Huart, “Derî”, İA, III, 542.
Tahsin Yazıcı