DESÛKİ, İbrâhim b. Abdülgaffâr

(إبراهيم بن عبد الغفّار الدسوقي)

(ö. 1300/1883)

Ezher âlimlerinden, tanınmış musahhih.

1226 (1811) yılında Desuk’ta doğdu. Küçük yaşta babasını kaybetti. İlk tahsilini ve hıfzını Desuk’ta tamamladı. Daha sonra Kahire’ye giderek Ezher’e girdi. Hadârî, Mustafa el-Bûlâkı ve Muhammed Arefe ed-Desûkī gibi çoğu Desuklu olan hocalardan ders aldı. Öğrenciliği sırasında görüştüğü bazı hocalarıyla daha sonra da münasebetini devam ettirdi. Bunlardan Mustafa el-Bûlâkī ve Ahmed Mersafî’nin Desûkī üzerinde önemli tesirleri olmuştur. Nitekim matematik ve geometriye olan merakı Bûlâkī’den, dil ve edebiyata karşı ilgisi de Ahmed Mersafî’den gelmektedir.

Kabiliyeti, edebiyat ve şiire olan ilgisiyle hocalarının dikkatini çeken Desûkī, Ezher’deki öğreniminden sonra burada Arap dili ve edebiyatı hocalığına getirildi. Bir müddet sonra Ebû Za‘bel Tıp Medresesi’ne yardımcı musahhih olarak tayin edildi (1248/1832); bu medresede telif ve tercüme edilen tıp kitaplarının tashihiyle meşgul oldu. Ardından Mühendishâne’ye (Medresetü’l-mühendishâne) musahhih olarak gönderildi. Aynı zamanda burada Arap dili ve edebiyatı ile Fransızca’dan Arapça’ya tercüme derslerinin yanı sıra mekanik, dinamik, cebir, geometri ve kimya gibi mühendislikle ilgili çeşitli dersler verdi. Ancak mühendishâne Bulak’a nakledildikten bir müddet sonra Said Paşa zamanında kapatıldı. Bunun üzerine Bulak Emîriye Matbaası musahhihliği ve el-VeķāyiǾu’l-Mıśriyye gazetesi muharrirliğine getirildi. Mehmed Ali Paşa ve Abbas Paşa zamanında Fransızca’dan tercüme edilen bütün matematik kitaplarının tashihini yaparak bunlardan birçoğuna, o günkü musahhihliğin gereği olarak mukaddimeler, secili hâtimeler yazdı ve eser adlarının Arapça karşılığını tesbit etti. Zaman zaman el-VeķāyiǾu’l-Mıśriyye gazetesinin çıkarılmasına yardımcı oldu. Ayrıca 1865 yılında reîsületibbâ Muhammed Ali Paşa ile birlikte, Mısır’da Arapça olarak ilk defa yayımlanan ve el-VeķāyiǾu’l-Mıśriyye’den sonra en eski yayın organı olan el-YaǾsûb adlı tıp dergisini çıkararak bu dergide makaleler yazdı. Hidiv İsmâil Paşa zamanında bilgisi, kültürü ve kabiliyetiyle temayüz eden kimselerin gelebildiği Bulak Matbaası başmusahhihliğine yükseldi. Emekli oluncaya kadar bu görevde kalan Desûkī Kahire’de vefat etti.

Desûkī’nin hayatında İngiliz şarkiyatçısı Edward William Lane ile tanışmasının önemli bir yeri vardır. Mısır’a ilki 1825 yılında olmak üzere üç defa gelen ve belli sürelerle burada kalarak Arapça öğrenen, Mısır ve İslâm kültürüne vâkıf olan Lane Arapça-İngilizce bir sözlük yazmayı düşünüyordu. Bu iş için de kendisine yardımcı olarak arkadaşı Fransız müsteşriki Fresnel Desûkī’yi tavsiye etti. Bunun üzerine 1842’de üçüncü defa Kahire’ye gelen Lane Desûkī ile tanıştı; böylece yedi yıllık bir çalışma sonunda (1842-1849), kendi adına 1863 yılında Londra’da yayımlamaya başladığı Arabic English Lexicon adlı sekiz ciltlik sözlüğü büyük ölçüde hazırlamış oldular. Lane eserin önsözünde Desûkī’ye teşekkür etmektedir. Uzun beraberlikleri süresince birbirlerinden etkilenen Desûkī ve Lane’in bu ortak çalışma ve dostlukları Ali Paşa Mübârek tarafından Ķıśśatü ǾAlemi’d-dîn adıyla romanlaştırılmış, 1500 sayfalık roman dört cilt halinde basılmıştır (İskenderiye 1299). Ahmed Emîn’e göre söz konusu roman tamamlanmamış olmasına rağmen Mısır’da yazılan ilk roman olup konusu ve dili itibariyle değerli bir eserdir. Ancak edebiyat tarihçileri böyle önemli bir eseri, ihmalleri veya bilgisizlikleri sebebiyle ele alıp değerlendirmemişlerdir (eŝ-Ŝeķāfe, I/128, s. 749).

Eserleri. Desûkî’nin cebir ve geometriye dair risâleleriyle el-VeķāyiǾu’l-Mıśriyye gazetesi ve el-YaǾsûb dergisindeki yazılarının dışında başlıca çalışmaları şunlardır: 1. Maķāle şükriyye li’l-ĥażreti’l-İsmâǾîliyye Ǿalâ inşâǿi dâri’l-virâķı’l-Mıśriyye (Bulak 1288). 2. Risâle fî feżâǿili’l-ħayl ve śıfâti’l-ciyâd (GAL Suppl., II, 726). 3. ǾUnvânü’l-beyân ve bustânü’l-eźhân (Kahire 1288). 4. Ĥâşiye Ǿalâ Sirâci’l-münîr (Bulak 1285, 1299; Kahire 1311). Hatîb eş-Şirbînî’nin es-Sirâcü’l-münîr fi’l-iǾâneti Ǿalâ maǾrifeti baǾżı kelâmi rabbine’l-ĥakîmi’l-ħabîr adlı eseri üzerine yaptığı bir hâşiyedir. Desûkī’nin bunlardan başka Ĥüsnü’l-berâǾa fî Ǿilmi’z-zirâǾa ve el-Ĥucecü’l-beyyinât fî Ǿilmi’l-ĥayvânât adlı eserlerinin bulunduğu söylenmektedir.

BİBLİYOGRAFYA:

Lane, Lexicon, I, Mukaddime; L. Şeyho, el-Âdâbü’l-ǾArabiyye, Beyrut 1910, II, 93; Ph. Dî Tarrâzî, Târîħu’ś-śahâfeti’l-ǾArabiyye, Beyrut 1913, I, 67; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 45; Serkîs, MuǾcem, I, 875; Brockelmann, GAL, II, 629; Suppl., II, 726; Cemâleddin eş-Şeyyâl, Târîħu’t-terceme ve’l-ĥareketi’ŝ-ŝeķāfiyye, Kahire 1951, s. 115-116, 182, 194, 226-227; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, I, 48; C. Zeydân, Âdâb, IV, 415; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), I, 47; Ahmed Emîn, “eş-Şeyħ ed-Desûķī ve Mister Lane”, eŝ-Ŝeķāfe, I/126, Kahire 1360/1941, s. 685-687; I/127, s. 717-720; a.mlf., “Ķıśśatü ǾAlemi’d-dîn”, a.e., I/128, s. 749-754; Halîl Sâbât, “MaŧbaǾatü Bulâķ fî Ǿahdihi’ś-śânî 1841-1882”, Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb, XXIV/1, Kahire 1962, s. 21; I. Goldziher, “Desûkî”, İA, III, 556; a.mlf., “al-Dasūķī”, EI² (İng.), II, 167.

Zülfikar Tüccar