EBÜ’l-FETH ed-DEYLEMÎ

أبو الفتح الديلمي

Nâsır-Lidînillâh Ebü’l-Feth Nâsır b. el-Hüseyn b. Muhammed el-Hasenî (ö. 444/1052)

Yemen’de ilk kurulan Zeydî İmamları Devleti’nin son lideri ve Zeydiyye’nin otuz altıncı imamı (1039-1052).

Kaynaklarda gerek kendisinin gerekse baba ve dedelerinin adları hakkında değişik tesbitler yapılmıştır. Hz. Hasan’ın soyundan gelen bir aileye mensup olduğu bilinmektedir. Hazar denizinin güneybatısında Deylemliler arasında da‘vet*te bulunduğu için Deylemî nisbesiyle anılmaktadır. 429 (1038) yılından sonra Yemen’e geldi ve Kuzey Yemen’de imamlığını ilân ederek halkı kendisine biat etmeye çağırdı. Pek çok kabilenin bu davete uyarak biat etmesiyle askerî gücü arttı. Zâhir Hemdân bölgesinde Zîbîn yakınındaki Zafâr kasabasında inşa ettirdiği kaleye yerleşti. 437’de (1045) Sa‘de şehrini zaptederek buradaki Benî Havlân kabilesini kılıçtan geçirdi. Aynı yıl San‘a’yı zaptetti. Ertesi yıl İmam Hüseyin el-Mehdî’nin kardeşi ve bir Zeydî fırkasının lideri olan Ca‘fer b. Kāsım el-İyânî’den biat aldı. Bir müddet sonra Ca‘fer, Hemdân’ın reisi Yahyâ b. Ebû Hâşid ile birlikte isyan ederek Ebü’l-Feth ed-Deylemî’nin adamlarını San‘a’dan sürdüler ve hutbelerden adını çıkardılar. Bu sırada Acîb ve Esâfit kalelerini ele geçirmek için Ca‘fer ile Ebü’l-Feth ed-Deylemî’ye bağlı kuvvetler arasında savaşlar oldu. Ali b. Muhammed es-Suleyhî’nin 439 (1047) yılında Cebelimesâr’ı işgali ve Yemen’de süratli bir istilâ hareketine girişmesi üzerine Ebü’l-Feth ed-Deylemî, mensuplarıyla birlikte çeşitli beldelere sığınmak zorunda kaldı; o günlerde Yemen’de devam eden kıtlığın da tesiriyle taraftarlarının birçoğunu kaybetti. Ardından Necdülcâh denilen yerde Ali b. Muhammed es-Suleyhî’ye yenildi ve 70 taraftarıyla birlikte öldürüldü. Mezarı Ans’a bağlı Efîk köyündedir. Onun neslinden gelenler Yemen’de daha sonraki dönemlerde Benü’d-Deylemî adıyla meşhur olmuşlardır.

Eserlerinden müfessir ve fakih olduğu anlaşılan Ebü’l-Feth ed-Deylemî’nin kaynaklarda adı geçen eserleri şunlardır: el-Burhân fî tefsîri garîbi’l-Kurǿân, el-ǾAhdü’l-ekîd fî tefsîri’l-Kurǿâni’l-mecîd, Mesâǿilü’ş-Şerîf el-Kāsım b. el-ǾAbbâs (bu eserlerin yazma nüshaları için bk. Abdullah Muhammed Habeşî, s. 587; Ahmed b. Muhammed eş-Şâmî, I, 263), er-Risâletü’l-mübhice fi’r-reddi Ǿalâ firkati’d-dalâli’l-müteleclice, el-MaǾârif.

BİBLİYOGRAFYA:

Keşfü’z-zunûn, II, 1724; Yahyâ b. Hüseyin, Gāyetü’l-emânî fî ahbâri’l-kutni’l-Yemânî (nşr. Saîd Abdülfettâh Âşûr – M. Mustafa Ziyâde), Kahire 1388/1968, s. 246-247, 250; Brockelmann, GAL Suppl., I, 698; Ziriklî, el-AǾlâm, VIII, 309-310; Hasan Süleyman Mahmûd, Târîhu’l-Yemen, Kahire 1376/1957, s. 194-195; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XIII, 69-70; Ahmed Mahmûd Subhî, ez-Zeydiyye, Kahire 1404/1984, s. 590; Ahmed b. Muhammed eş-Şâmî, Târîhu’l-Yemeni’l-fikrî fi’l-Ǿasri’l-ǾAbbâsî, Beyrut 1407/1987, I, 263; Abdullah Muhammed el-Habeşî, Mesâdirü’l-fikri’l-İslâmî fi’l-Yemen, Beyrut 1408/1988, s. 586-587; İsâmüddin Abdurraûf el-Fıkī, el-Yemen fî zılli’l-İslâm [baskı yeri ve yılı yok] (Dârü’l-Fikri’l-Arabî), s. 125-126; R. Strothmann, “Nâsır”, İA, IX, 94; a.mlf., “Zeydiye”, a.e., XIII, 550; W. Madelung, “Abu’l-Fath al-Daylamī”, EI² Suppl. (İng.), s. 22.

M. Zeki Duman