EBÜ’l-MEHÂSİN el-FÂSÎ
أبو المحاسن الفاسي
Ebü’l-Mehâsin Yûsuf b. Muhammed b. Yûsuf el-Fihrî el-Fâsî (ö. 1013/1604)
Mutasavvıf.
19 Rebîülevvel 937’de (10 Kasım 1530) Kasrülkebîr’de (Alcázarquivir) doğdu. Doğum yılı 938 olarak da kaydedilir. Kuzey Afrika fâtihi Ukbe b. Nâfi‘ el-Fihrî’nin soyundan gelen ve Endülüs şehirlerinden Mâleka’nın (Malaga) tanınmış ailelerinden olan Beni’l-Cedd’e mensuptur. Ailesi IX. (XV.) yüzyılın sonlarına doğru Fas’a göç etti ve buraya nisbetle anıldı. Ticaretle uğraşan babası Muhammed b. Yûsuf daha sonra Kasrülkebîr’e yerleşti. İlk tahsilini burada yapan Ebü’l-Mehâsin, Abdurrahman b. Muhammed el-Habbâz el-Kasrî’den Kur’an, fıkıh ve nahiv okudu. Genç yaşta devrin büyük velîlerinden Şâzeliyye şeyhi Abdurrahman el-Meczûb’a intisap etti. Tahsilini tamamlamak için biri 960’tan (1553) önce, diğeri 962’de (1555) olmak üzere iki defa Fas’a gitti. Aralarında İbn Celâl et-Tilimsânî, Abdurrahman b. İbrâhim ed-Dükkâlî ve Ahmed el-Mencûr’un da bulunduğu birçok hocadan ders aldı. Daha sonra Kasrülkebîr’e döndü ve ders vermeye başladı. Kısa sürede şöhrete kavuştu. Şeyhi Abdurrahman el-Meczûb onu takdir eder ve kendisine “çağının Gazzâlî’si” derdi. Abdurrahman el-Meczûb vefat edince (Zilhicce 976/Mayıs 1569) Şeyh Abdullah b. Hüseyin el-Megarî onun yerine geçti. Altı ay sonra Megarî’nin ölümüyle de hilâfet Ebü’l-Mehâsin’e kaldı.
Ebü’l-Mehâsin, 986 (1578) yılında Portekizliler’e karşı yapılan meşhur Vâdilmehâzin Savaşı’na katılarak yararlılıklar gösterdi (Selâvî, V, 80, 82). 988’de (1580) Fas’a göç etti; burada bir cami yaptırdı (1004/1595) ve ez-Zâviyetü’l-Fâsiyye diye anılan zâviyesini kurdu. Bundan bir yıl önce Tıtvân’da müridleri için kurdurduğu zâviye muhtemelen bu şehirdeki ilk zâviyedir (Muhammed Dâvûd, I/2, s. 307). Geniş bir mürid ve talebe halkasına sahip olan Ebü’l-Mehâsin Karaviyyin Medresesi’nde Kutü’l-kulûb, İhyâǿü Ǿulûmi’d-dîn, eş-Şerîsiyye fî âdâbi’s-sülûk gibi eserleri okuttu (Hasan es-Sâih, s. 374). Talebeleri arasında, daha sonra önemli bir âlim olan oğlu Muhammed el-Arabî başta olmak üzere İbrâhim es-Sayyâd, şeyhi Meczûb’un oğlu Muhammed es-Seb‘, Ebü’l-Abbas Ahmed Şakrûn el-Fahhâr, Abdülvehhâb el-Humeydî ve Ebü’l-Abbas Ahmed b. Abdurrahman et-Tilimsânî et-Tîcânî sayılabilir.
Ebü’l-Mehâsin 18 Rebîülevvel 1013 (14 Ağustos 1604) tarihinde Fas’ta vefat etti. Bâbülfütûh semtinde bulunan türbesi meşhur bir ziyaretgâhtır.
Fas bağımsızlık hareketi liderlerinden devlet ve fikir adamı Allâl el-Fâsî’nin (ö. 1974) atalarından olan Ebü’l-Mehâsin, kaynaklarda tasavvufî hakikat ve işaretler konusunda derin bilgi sahibi, zamanın kutbu ve bininci yılın müceddidi olarak nitelendirilir.
Ebü’l-Mehâsin el-Fâsî’nin biyografisiyle ilgili birçok eser kaleme alınmış olup oğlu Muhammed el-Arabî el-Fâsî’nin MirǾâtü’l-mehâsin min ahbâri’ş-Şeyh Ebi’l-Mehâsin, diğer oğlu Ahmed b. Yûsuf el-Fâsî’nin el-Minehu’s-safiyye fi’l-esânîdi’l-Yûsufiyye, torununun oğlu Muhammed Mehdî b. Ahmed b. Ali b. Yûsuf el-Fâsî’nin el-Cevâhirü’s-safiyye mine’l-mehâsini’l-Yûsufiyye ve Ravzatü’l-mehâsini’z-zehiyye bi-meǿâsiri’ş-Şeyh Ebi’l-Mehasini’l-behiyye, yine torununun oğlu Abdurrahman b. Abdülkadir b. Ali b. Yûsuf el-Fâsî’nin İbtihâcü’l-kulûb bi-haberi’ş-Şeyh Ebi’l-Mehâsin ve şeyhihi’l-Meczûb, Muhammed b. Tayyib el-Kadirî’nin Ferîdetü’d-dürri’s-safî fî vasfi’l-cemâli’l-Yûsufî, Süleyman b. Muhammed el-Hasenî’nin Ǿİnâyetü ûli’l-mecd bi-zikri Âli’l-Fâsî İbni’l-Mecd adlı eserleri bunlar arasında zikredilebilir.
BİBLİYOGRAFYA:
Muhibbî, Hulâsatü’l-eser, IV, 507; Kadîrî, Neşrü’l-mesânî, I, 119-120; Selâvî, Kitâbü’l-İstiksâ, V, 78, 80, 82, 193; VI, 110; Muhammed Dâvûd, Târîhu Tıtvân, Tıtvân 1379/1959, I/2, s. 307, 310; I/3, s. 318, 319, 335; L. Rinn, Marabouts et Khouan, Alger 1884, s. 232; Abbas b. İbrâhim, el-İǾlâm, X, 398-418; İbrâhim Harekât, el-Magrib Ǿabre’t-târîh, Dârülbeyzâ 1405/1984, II, 320; a.mlf., es-Siyâse ve’l-müctemeǾa fi’l-Ǿasri’s-SaǾdî, Dârülbeyzâ 1408/1987, s. 348, 361-363; A. L. de Premare, Sîdî ǾAbd-er-Rahmân el-Mejdûb, Paris 1985, s. 132-136, 141, 156, 184-189, 193-194, ayrıca bk. İndeks; Hasan es-Sâih, el-Hadâretü’l-İslâmiyye fi’l-Magrib, Dârülbeyzâ 1406/1986, s. 374; E. Lévi-Provençal, “Abu’l-Mahasin”, EI² (İng.), I, 138-139; Ch. Pellat, “al-Fāsī”, EI² (İng.), Suppl., s. 302-303.
Ahmet Özel