EBÜLFAZL MEHMED EFENDİ
(ö. 982/1574)
Osmanlı defterdarı ve tarihçisi.
İdrîs-i Bitlisî’nin oğludur. İlk eğitimini babasından aldı. Zamanın tanınmış âlimlerinden ders gördü. Bir süre Bursa Sultâniye Medresesi müderrisi Kadî-i Bağdâdî’nin muîdliğini yaptı. Daha sonra Semendire, Rudnik, Yenişehir ve Tırhala, ardından Manisa ve Trablusşam kadılıklarında bulundu. Bu sırada Trablusşam, Hama, Humus ve Karaman’ın tahririni yaptı. Bu hizmetleri padişah tarafından beğenildi ve Anadolu defterdarlığına getirildi (Atâî, s. 188). Uzun müddet bu görevde bulunan ve bu sebeple “Defterî” nisbesiyle de anılan Mehmed Efendi bir süre mâzul kaldı, fakat 974 (1566-67) yılında başdefterdarlığa tayin edildi. Yaklaşık üç yıl hizmetten sonra devrin padişahına yaptığı bir itirazdan dolayı
tekrar görevinden alındı, bir rivayete göre ise istifa etti. Kendisine emekli maaşı bağlanan Mehmed Efendi, hayatının geri kalan kısmını Tophane’deki evinde ilimle meşgul olarak geçirdi. Daha sonra iki oğlunu Boğaz’da kaza sonucu kaybetmiş olmanın acısına dayanamadığı için dostlarından birinin gördüğü rüya üzerine hac niyetiyle İstanbul’dan ayrıldı, ancak uğradığı Şam’da vefat etti (Atâî, s. 189).
Ebülfazl Mehmed Efendi 1554 yılında Tophane’deki evinin civarında Mimar Sinan’a bir cami ile bir mektep (Atâî, s. 189) ve kendisi için de bir türbe inşa ettirmiş, fakat Şam’da öldüğü için buraya gömülememiştir. Halk arasında daha çok Defterdar Camii adıyla anılan Ebülfazl Camii 1916 yılında yanmış ve sonradan tamamen ortadan kaldırılmış, hazîresindeki mezarlar ise Kılıç Ali Paşa Camii avlusuna nakledilmiştir (bk. EBÜLFAZL MEHMED EFENDİ CAMİİ). Mehmed Efendi aynı zamanda şair ve edipti. Şiirlerinde Fazlî mahlasını kullanmıştır.
Eserleri. Mehmed Efendi’nin tarihe, tasavvufa ve edebiyata dair birçok telif ve tercüme eseri vardır. Telif Eserleri. 1. Zeyl-i Heşt Bihişt. Babasının yazdığı Farsça Osmanlı tarihinin I. Selim devrine ait Farsça zeylidir. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndeki (Emanet Hazinesi, nr. 1406) nüshası 920 (1514) yılına kadar gelmektedir. 2. Selîmşâhnâme. Yine babasının kaleme aldığı müsvedde halindeki Yavuz Sultan Selim devri tarihçesini Kanûnî Sultan Süleyman’ın emriyle derleyip toparlamasından ve bazı ilâvelerde bulunmasından meydana gelen Farsça bir eserdir. Yer yer babasının Selîmnâme’si ile karıştırılması bu yüzdendir. Mensur ve manzum kısımlardan oluşan Selîmşâhnâme’nin manzum bölümü nesir bölümünün tekrarı gibidir. 1567’de tamamlanan eser II. Selim’e takdim edilmiştir. Şahkulu İsyanı’ndan (1511) başlayan ve Yavuz Sultan Selim devri olaylarını ihtiva eden Selîmşâhnâme’nin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Lala İsmâil, nr. 348/2, 47b-161ª varakları arasında), diğer bir nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde (Emanet Hazinesi, nr. 1423/2) bulunmaktadır. 3. Divan. Arapça, Farsça ve Türkçe şiirlerinin toplandığı bir eserdir (Atâî, s. 189). Ebülfazl’ın ayrıca Hâfız-ı Şîrâzî’nin divanındaki gazellere nazîreler yazdığı kaydedilmektedir (Âşık Çelebi, vr. 196ª-b). Bunlardan başka yaratılıştan kendi zamanına kadar gelen Târîh-i Ebülfazl adında muhtasar bir tarihinden (Keşfü’z-zunûn, I, 281), Kısas-ı Enbiyâ’sından (Sicill-i Osmânî, I, 172), Cerîde-i Âsâr ve Harîde-i Ahbâr adlı bir siyeri ile Fusûl fî ma‘rifeti’t-telbîs ve usûl fi’t-temyîz beyne tasavvuf ve’t-tedrîs adlı bir eserinden de bahsedilmektedir (Osmanlı Müellifleri, III, 8-9).
Tercümeleri. Terceme-i Tefsîr-i Hüseyin Vâiz (Atâî, s. 189); Terceme-i Zahîre-i Hârizmşâhî mine’t-tıb (TSMK, Emanet Hazinesi, nr. 1832); Terceme-i Ahlâk-ı Muhsinî (TSMK, Hazine, nr. 347); Terceme-i Hulâsa-i Târîh-i Vassâf (Millet Ktp, Ali Emîrî, Tarih, nr. 619); Terceme-i Tefsîr-i Mevâhibü’l-aliyye; Medâricü’l-i‘tikad fî tercemeti Menâhici’l-ibâd (Osmanlı Müellifleri, III, 8-9).
BİBLİYOGRAFYA:
Ebülfazl Mehmed Efendi, Selîmşâhnâme, Süleymaniye Ktp., Lala İsmâil, nr. 348/2, vr. 47b-161ª, tür.yer.; Sehî, Tezkire, s. 32; Âşık Çelebi, Meşâirü’ş-şuarâ, vr. 195ª-197ª; Beyânî, Tezkire, İÜ Ktp., TY, nr. 2568, vr. 65b; Hoca Sâdeddin, Tâcü’t-tevârîh, II, 566-567; Âlî, Künhü’l-ahbâr, İÜ Ktp., TY, nr. 5959, vr. 355ª; Kınalızâde, Tezkire, II, 751-754; Atâî, Zeyl-i Şekaik, s. 188-190; Peçuylu İbrâhim, Târih, I, 42; Keşfü’z-zunûn, I, 38, 283; Müneccimbaşı, Sahâifü’l-ahbâr, III, 469; Ayvansarâyî, Hadîkatü’l-cevâmi‘, I, 263; II, 65; Flügel, Handschriften, II, 219 vd.; Cemâleddin, Osmanlı Târih ve Müverrihleri (Âyîne-i Zurefâ), İstanbul 1314, s. 24-25; Sicill-i Osmânî, I, 171-172; Osmanlı Müellifleri, III, 8-9; İstanbul Şehri Rehberi, İstanbul 1934, s. 34; TCYK, s. 190-191; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, VI, 253; Levend, Gazavatnâmeler, s. 31; Karatay, Türkçe Yazmalar, I, 491; II, 381; a.mlf., Farsça Yazmalar, s. 103; Hilmi Yücelen, Türk Malî Tarihine Toplu Bir Bakış ve Maliyeci Şairler Antolojisi, İstanbul 1973, s. 103-104; Mehmet Zeki Pakalın, Maliye Teşkilâtı Tarihi (1442-1930), Ankara 1978, I, 130-139; a.mlf., “Ebülfazl Mehmed Efendi”, TOEM, XI-XIII/62-77 (1336), s. 169-180; Babinger (Üçok), s. 106-108; Tahsin Öz, İstanbul Câmileri, Ankara 1987, II, 19; M. C. Şehabeddin Tekindağ, “Selimnâmeler”, TED, sy. 1 (1970), s. 205, 226-229; TDEA, II, 414-415.
Abdülkadir Özcan