EDDÎ ŞÎR
أدّي شير
(ö. 1867-1915)
Iraklı Keldânî papazı, tarihçi ve sözlük bilimci.
Kerkük yakınındaki Şaklâve köyünde doğdu. Dominiken tarikatına mensup kilise babalarının Musul’da kurduğu papaz okulunu bitirdikten sonra Kerkük
başpiskopos yardımcısı oldu (1889). Daha sonra Siirt Keldânî Kilisesi’ne başpiskopos tayin edildi (1902). Roma, Londra, Paris gibi Avrupa şehirlerini gezdi. Buralardaki din adamlarıyla görüştü ve kütüphanelerde bulunan yazma eserleri inceleme imkânına sahip oldu. Ana dili Keldânîce yanında Fransızca, İngilizce, Almanca, Arapça, Türkçe, Kürtçe, Farsça, Ermenice, Ârâmîce ile klasik dillerden Yunanca ve Latince’yi öğrendi. Siirt’te çeşitli dillerde yazma ve matbu kitaplar ihtiva eden zengin bir kütüphane kurdu. Üye seçildiği çeşitli müsteşrik cemiyetleri tarafından kendisine şeref nişanı verildi. Keldânîce, Arapça ve Fransızca muhtelif eserler kaleme aldı. Ruslar Doğu ve Güneydoğu Anadolu’yu işgal edince Ruslar’ın yanında yer alan Kürt asıllı Bedirhan aşiretini destekledi. 1915’te Siirt’e bağlı bir köyde saklandığı mağarada yakalanarak öldürüldü.
Eserleri. Eddî Şîr’in en önemli eseri, başta Farsça olmak üzere Keldânîce, Ârâmîce, Sanskritçe, Ermenice, İbrânîce, Yunanca, Habeşçe, Latince, Germence, İngilizce, Fransızca, Rusça, Türkçe ve Kürtçe’den Arapça’ya geçen kelimeleri, bunların Arapça’da uğradığı ses değişikliklerini ve kazandığı mânaları anlatan el-Elfâzü’l-Fârisiyyetü’l-muǾarrebe’dir (Beyrut 1908). Arapça’da yabancı asıllı kelimeler konusunda Cevâlîkī (ö. 540/1145) el-MuǾarreb, Şehâbeddin el-Hafâcî (ö. 1069/1659) Şifâǿü’l-galîl adlı eserleri kaleme almışlarsa da bu müellifler Arapça dışında başka dil bilmediklerinden yabancı kelimelerin kaynağı konusunda fazla isabetli sonuçlara varamamışlardır. Eddî Şîr’in, Arapça ile uzaktan veya yakından ilişkisi bulunan on bir dil bilmesi eserine ilmî bir hüviyet kazandırmıştır. Kitabın MuǾcemü’l-elfâzi’l-Fârisiyyeti’l-muǾarrebe adıyla ofset baskısı da yapılmıştır (Beyrut 1964).
Eserin girişinde, Muhammed Hüseyin b. Halef et-Tebrîzî’ye ait olup Mütercim Âsım Efendi’nin Farsça’dan Türkçe’ye tercüme ettiği Burhân-ı KātıǾ adlı sözlüğüyle Butrus el-Bustânî’nin Muhîtü’l-Muhît, ve Saîd eş-Şertûnî’nin Akrebü’l-mevârid adlı Arapça sözlüklerinden faydalandığını söyleyen Eddî Şîr bazı kaynaklarını da yeri geldikçe metin içinde zikretmiştir. Süyûtî’nin el-Müzhir’i, Şehâbeddin el-Hafâcî’nin Şifâǿü’l-galîl’i, Gesenius’un Lexicon Manuale Hebraıëcum et Chaldaicum’u (Lipsiae 1847), Siegmund Fraenkel’in Die Aramaeischen Fremd Woerter im Arabischen’i (Leiden 1886), Joanne Buxtorfio’nun Lexicon Talmudicum et Rabbinicum’u (Basileae 1639), Henri Lammens’in Kitâbü’l-Furûķ’u (Beyrut 1889) bu kaynakların başlıcalarıdır. Eserin sonunda, yukarıda sayılan on beş dilden Arapça’ya geçen kelimelerin ayrı ayrı alfabetik listeleri verilmiştir.
Keldânî cemaati için dinî bilgiler ihtiva eden Keldânîce kitaplarla çalıştığı kütüphanelerdeki yazmaları tanıtan katalog mahiyetinde Fransızca eserler kaleme alan (G. Avvâd, I, 104-106) Eddî Şîr’in diğer tanınmış eserleri şunlardır: Târîhu Keldo ve Âsûr (I-II, Beyrut 1912-1913; eserin III. cildi basılmadan kaybolmuştur); Medresetü Nasîbîn eş-şehîre (Beyrut 1905); İklîlü’l-betûl et-tâhire Meryem (Keldânîce, Musul 1904).
BİBLİYOGRAFYA:
Serkîs, MuǾcem, I, 412-413; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, II, 221; Zeki Mücâhid, el-AǾlâmü’ş-şarkıyye, Kahire 1963, III, 137; Gorgis Avvâd, MuǾcemü’l-müǿellifîne’l-ǾIrâkıyyîn, Bağdad 1969, I, 104-106; Yûsuf Es‘ad Dâgır, Mesâdirü’d-dirâsâti’l-edebiyye, Beyrut 1972, III, 117-119; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), I, 285; Süleyman Sâiğ, “Fakıdü’l-Ǿilm es-Seyyid Eddî Şîr”, el-Meşrık, XXIII, Beyrut 1925, s. 36-44.
Hulûsi Kılıç