EHAVEYNÎ-i BUHÂRÎ

أخوينئ بخاري

Ebû Bekr Rebî‘ b. Ahmed-i Ehaveynî-i Buhârî (ö. IV./X. yüzyıl)

Filozof-hekim.

Hayatı ve öğrenim durumu hakkında yeterli bilgi yoktur. Zamanımıza gelen tek eserinden anlaşıldığına göre daha çok tıp ve felsefe ile meşgul olmuştur. Ünlü hekim ve filozof Ebû Bekir er-Râzî’nin talebesi Ebü’l-Kasım Tâhir b. Muhammed b. İbrâhim Mekâneî er-Râzî’den ders aldığı bilinmektedir. Bu bakımdan İslâm dünyasında Râzî’nin başlattığı natüralist akımı IV. (X.) yüzyılın ikinci yarısında temsil eden âlimlerden birinin de Ehaveynî olduğu söylenebilir.

Ehaveynî’nin günümüze ulaşan Hidâyetü’l-müteallimîn fi’t-tıb adlı eseri, aynı zamanda yeni Farsça’da kaleme alınmış ilk nesir örneği olarak kabul edilir. Üç bölüm ve 200 babdan oluşan eserin ilk bölümünde, insan sağlığını dengede tutan ve “ahlât” adı verilen kan, balgam, sarı safra ve kara safra ile kemikler, sinirler, kaslar ve damarlar hakkında bilgi verilir. Ayrıca vücuttaki organların fonksiyonları, hastalık sebepleri ve arazları gibi konuların yanı sıra insan sağlığı üzerinde önemli etkisi olan hava ve iklimler üzerinde durulur; bunlara bağlı olarak salgın hastalıklara yer verilir. Bu arada sağlıklı bir hayat için gerekli olan yeme, içme ve uykunun önemi de vurgulanır. İkinci bölümde uzunca bir liste ile çeşitli hastalıklar sıralanarak deri hastalıkları, tümörler, yanıklar, yaralar, kırıklar ve bunların tedavi usulleri izah edilir. Son bölümde ise hıfzıssıhha, idrar ve nabızla ilgili bilgiler verilir. Tıp alanında kendisinden önceki Grek bilginlerinin, hatta başta kendi hocası ve Zekeriyyâ er-Râzî olmak üzere diğer İslâm tıp âlimlerinin verdikleri bilgilerin doğru olup olmadığını şahsî denemeleriyle ispatlamaya çalışmıştır. Bazı hastalıklar için birtakım yeni ilâçlar da bulmuştur.

Ehaveynî eserinde ilk elden malzemeleri kullanmayı ve onlardan faydalanmayı bilmiştir. Bunlar arasında Süryânî tabip Yuhannâ b. Serâbiyûn’un el-Künnâş’ı ile Râzî’nin ünlü tıp ansiklopedisi el-Hâvî, ayrıca Kitâbü’t-Tıbbi’l-Mansûrî adlı eseri müellifin çokça başvurduğu kaynaklardır. Ehaveynî’nin eseri VI. (XII.) yüzyılın ilk yarısına kadar özellikle Farsça konuşulan çevrelerde orta değerde bir eser olarak tanınmaktaydı. Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Fâtih, nr. 3646) bir nüshası bulunan Hidâyetü’l-müteallimîn fi’t-tıb Celâl-i Metînî tarafından yayımlanmıştır (Meşhed 1344 hş./1965). Müellifin bundan başka Kitâb-ı Nabzé ve Kitâb-ı Teşrîh, adlı iki eseri daha bulunduğu kaynaklarda zikredilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA:

Ehaveynî-i Buhârî, Hidâyetü’l-müteǾallimîn fi’t-tıb (nşr. Celâl-i Metînî), Meşhed 1344 hş./1965; Nizâmî-i Arûzî, Çehâr Makale (nşr. Muhammed Muîn), Tahran 1333 hş., s. 110, 378-384; Storey, Persian Literature, II/2, s. 199; G. Lazard, La Langue des plus anciens monuments de la Prose Persane, Paris 1963, s. 48-50; Mahmud Necmâbâdî, Târîh-i Tıb der Îrân pes ez İslâm, Tahran 1366 hş., II, 640-647; Şeşen, Fihrisü mahtûtâti’t-tıbbi’l-İslâmî, s. 130; Celâl-i Metînî, “Ebû Bekr Rebî b. Ahmed el-Ehaveynî el-Buhârî”, Dânişnâme-i Îrân u İslâm, Tahran 2536 şş., I, 1008-1009; H. Takızâde, “Teveccüh-i Îrâniyân der Güzeşte be Tıb ve Etıbbâ”, Yâdgâr, V/6-7, Tahran 1227 hş./1948-49, s. 22; Müctebâ Mînovî, “Hidâyetü’l-müteǾallimîn der Tıb”, Yagmâ, III, Tahran 1329/1950, s. 497-510; “Hidâyetü’l-müteǾallimîn fi’t-tıb”, ed-Dirâsâtü’l-edebiyye, IX/1-2, Beyrut 1967, s. 196-199; H. H. Besterfeldt, “Akawaynı Bokarı”, EIr., I, 706-707.

Tahsin Yazıcı