EHLÎ-i ŞÎRÂZÎ
أهلئ شيرازي
Muhammed b. Yûsuf b. Şihâb-ı Şîrâzî (ö. 942/1535)
İranlı şair.
858’de (1454) Şîraz’da doğdu. Gençliğinde iyi bir tahsil gördü ve devrin büyük âlimi Celâleddin ed-Devânî’nin derslerine devam etti. Daha sonra Herat’a giderek bir süre Sultan Hüseyin Baykara’nın sarayında kaldı. Burada iken Ali Şîr Nevâî’yi metheden meşhur kasidesini nazmetti. Kısa bir müddet sonra Azerbaycan’a gidip Akkoyunlu Hükümdarı Sultan Yâkub’a intisap etti ve bu hükümdarı öven birçok şiir yazdı. Şah İsmâil’in tahta çıkması üzerine onun hizmetine girdi. Şah İsmâil için de pek çok şiir söyleyen Ehlî-i Şîrâzî, Sihr-i Helâl mesnevisini onun adına kaleme aldı. Şah İsmâil’in ölümünden sonra (1524) Şîraz’a döndü ve hayatının sonuna kadar burada yaşadı. Vefatında Hâfız’ın kabrinin yanına defnedildi.
Nazmın her türünde oldukça başarılı olan ve intisap ettiği hükümdarlardan başka onların saray erkânı ve devlet adamları için de şiirler yazan Ehlî-i Şîrâzî, Enverî, Hâkānî ve Zahîr-i Fâryâbî gibi kaside üstatlarının, Sa‘dî ve Hâfız gibi gazel şairlerinin etkisi altında kalmış, aruz, kafiye, muamma, bedî‘ ve beyân sanatlarına olan vukufu ile de şöhret kazanmıştır.
Eserleri. Ehlî-i Şîrâzî’den bahseden kaynaklar, eserlerinin isim ve sayılarını değişik şekilde vermektedirler. Külliyyât’ında (Tahran 1343 hş./1964) bulunan ve ona ait olduğu kesin olan eserler şunlardır: 1. Dîvân. 11.405 beyitten ibaret olan bu eserde 1400 gazel, yetmiş beş kaside, altı terkip ve tercî, üç muhammes, bir müstezat, 121 kıta, elli adet de tarih beyti veya manzumesi bulunmaktadır. 2. ŞemǾ u Pervâne. 1489’da Akkoyunlu Hükümdarı Sultan Yâkub adına nazmedilmiş 995 beyitlik tasavvufî bir mesnevidir. 3. Sihr-i Helâl. Şah İsmâil adına kaleme alınan bu mesnevi 512 beyitten ibaret olup Şemseddin Kâtibî’nin MecmaǾu’l-bahreyn ve Tecnîsât adlı eserlerindeki bedî‘ sanatlarından zûl - bahreyn, zûl - kāfiyeteyn ve tecnîsi ihtiva eder. Mensur bir mukaddimesi de bulunan mesnevi çok ilgi görmüştür. 4. Mesnevî-yi Müteferrika der Vasf-ı Hayme. Otuz dört beyitlik küçük bir mesnevidir. 5. RubâǾiyyât-ı Sâķīnâme. Şairin mensur bir mukaddimesini de ihtiva eden eser sâkîye hitaben söylenen 101 rubâîden meydana gelir. 6. RubâǾiyyât-ı Gencife. Oyun kâğıtlarındaki resimleri ve kâğıtların oyundaki rolünü anlatan bu eser 191 rubâîden ibaret olup mensur bir mukaddimeyi de ihtiva etmektedir. 7. Kasâǿid-i MasnûǾa. Üç kasideden meydana gelmiştir. Birinci kaside Ali Şîr Nevâî’yi övmek için yazılmış olup 149 beyitten ibarettir. Mensur bir dîbâcesi bulunan kasidenin anlaşılması oldukça güçtür. Akkoyunlu Hükümdarı Sultan Yâkub’un methi konusunda kaleme alınan ikinci kaside 154 beyitten ibaret olup mensur bir mukaddime ile başlar. Üçüncü kaside 160 beyittir ve Şah İsmâil’i övmek için söylenmiştir. 8. RubâǾiyyât. 636 rubâîyi ihtiva etmektedir. Ehlî-i Şîrâzî’nin ayrıca 100 beyitten ibaret olan muamma ve lugazları vardır. Sadece iki kaynakta adı geçen Risâle-i ǾArûz ile şairin Külliyyât’ında bulunmayan Risâle-i MuǾammâ’nın ona ait olup olmadığı hususunda kesin bir şey söylemek mümkün değildir.
BİBLİYOGRAFYA:
Ehlî-i Şîrâzî, Külliyyât (nşr. Hâmid Rabbânî), Tahran 1343 hş./1964, nâşirin önsözü; Lutf Ali Beg, Âteşkede, Bombay 1277/1860, s. 263-264; Ali İbrâhim Han Halîl, Suhuf-i İbrâhîm, Berlin Staatsbibliothek, Hs. Berlin, Pertsch 663, vr. 79ª-b (Şarkiyat Araştırma Merkezi’ndeki fotokopi nüshası); Nûrullah et-Tusterî, Mecâlisü’l-müminîn, Tebriz, ts., s. 513-514; Emîn Ahmed-i Râzî, Heft İklîm, Tahran, ts., I, 223-227; Sâm Mirzâ, Tuhfe-i Sâmî, Tahran 1314 hş., s. 103-104; Hândmîr, Habîbü’s-siyer, IV, 606; Safâ, Edebiyyât, IV, 447-453; a.mlf., Genc-i Sühan, III, 20; DMF, I, 316; W. Thackston, “Ahlı”, EIr., I, 637-638.
A. Naci Tokmak