el-BURHÂN fî ULÛMİ’l-KUR’ÂN

(البرهان في علوم القرآن)

Zerkeşî’nin (ö. 794/1392) Kur’an ilimlerine dair eseri.

Mukaddimesinde, kendisinden önceki âlimlerin hadis metodolojisinde olduğu gibi Kur’an ilimlerinin bütün konularını ihtiva edecek tarzda bir eser yazmadıklarından söz ederek bu alandaki ihtiyaca cevap vermek gayesiyle bu kitabı telif ettiğini belirten Zerkeşî, eserini “nev‘” adını verdiği kırk yedi bölüme ayırmış, bunlardan her birinin, derinliğine incelenmesi halinde bir ömrün yetmeyeceği kadar geniş ve önemli olduğunu söylemiştir. Esbâbü’n-nüzûl, el-vücûh ve’n-nezâir, fevâsılü’l-âyât, müteşâbihât, mübhemât, fevâtihu’s-süver, havâtimü’s-süver, garîbü’l-Kur’ân, ahkâmü’l-Kur’ân, mütevâtir ve şâz kıraatler, resmü’l-mushaf, âdâbü tilâveti’l-Kur’ân, emsâlü’l-Kur’ân, nâsih ve mensuh, i‘câzü’l-Kur’ân vb. Kur’an ilimlerinin önemli konuları kitapta müstakil birer bölüm halinde işlenmiştir. Kur’an’ın üslûp özellikleriyle Kur’an’daki harf ve edatlara ayrılan bölümler, eserin en geniş bölümlerini meydana getirir.

Genellikle her nev‘in giriş kısmında daha önce aynı konuda telif edilmiş önemli eserler hakkında bilgi verilir. Sık sık “fasıl”, “fâide” (veya fevâid), “tenbih”, “mesele” gibi ara başlıklara rastlanır. Ancak bunların çoğunda konu adı bulunmadığı için nâşir köşeli parantez içinde verdiği başlıklarla bu eksikliği gidermeye çalışmıştır. Konuları işleyişindeki nisbî dağınıklık, bu sahada yazılmış ilk eserlerden biri olmasından kaynaklanmaktadır. Süyûtî’nin, hocası Muhammed el-Kâfiyeci’den (ö. 879/1474) naklettiğine göre Kâfiyeci et-Teysîr adıyla bu ilim dalında ilk müstakil eseri kendisinin yazdığını söylerken, Kâtib Çelebi ve Taşköprizâde’nin de belirttiği üzere, Zerkeşî’nin bu eserinden habersiz olduğunu ortaya koymuştur. Süyûtî, Kur’an ilimleri sahasında el-Burhân fî Ǿulûmi’l-Kurǿân’dan daha meşhur olan et-İtkān fî Ǿulûmi’l-Kurǿân adlı eserini telif ederken bu eserden geniş ölçüda faydalanmıştır. el-Burhân fî Ǿulûmi’l-Kurǿân Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim’in tahkikiyle dört cilt halinde neşredilmiştir (Kahire 1376).

BİBLİYOGRAFYA:

Zerkeşî, el-Burhân, I, 1-9; Kâfiyeci, et-Teysîr fî kavâǾidi Ǿilmi’t-tefsîr (nşr. ve trc. İsmail Cerrahoğlu), Ankara 1974, s. 2; a.e., nâşir ve mütercimin girişi, s. 9, 46; Süyûtî, el-İtkān, I, 4-5; Taşköprizâde, Miftâhu’s-saǾâde, II, 127; Keşfü’z-zunûn, I, 240-241, 520; Brockelmann, GAL Suppl., II, 108; MaǾa’l-Mektebe, s. 396-397.

Suat Yıldırım