el-FÂİK fi GARÎBİ’l-HADÎS
الفائق في غريب الحديث
Zemahşerî’nin (ö. 538/1144) hadislerde geçen nâdir kelimelere dair eseri.
Bazı hadislerde görülen anlaşılması güç veya birkaç anlama gelen kelimeleri açıklamak üzere yazılmış bir lügattir. Kelimelerin ilk iki harflerine göre alfabetik olan eserde bir hadisteki ilk garîb kelimenin geçtiği yerde aynı hadisteki diğer garîb kelimelerin de açıklanması ve bunların ayrıca alfabetik yerinde zikredilmemesi eserden faydalanmayı güçleştirmektedir. Her ne kadar kelimelerin ikinci harflerinin değişeceği yerde, aynı kökten olduğu halde orada zikredilmeyen bazı kelimelerin hangi harfle birlikte açıklandığı belirtilmekteyse de (meselâ fâ+şin harfleriyle başlayan garîb kelimelerin sonunda “feşveş” kelimesi şin+be, “feşcet” kelimesi mim + dal, “feşfâş” kelimesi cim + sin harflerinde ele alınmıştır söylenen yerde kelimeleri bulmak kolay olmamaktadır. Halbuki Ahmed b. Muhammed el-Herevi (ö. 401/1011) el-Ġaribeyn fi’l-Ķurǿân ve’l-ĥadîŝ adlı eserinde her kelimeyi alfabetiğinde almak suretiyle el-Fâǿiķ’tekinden daha iyi bir sistem ortaya koymuştur. Arap dili ve edebiyatının en tanınmış âlimlerinden olan müellif garîb kelimeleri açıklarken âyet, Arap şiiri ve atasözleriyle istişhâd etmiş, bu arada gramer ve belagat konularındaki görüşlerini de belirtmiştir. Bu sebeple eser hem lügat hem de edebiyat kitabı görünümündedir.
Zemahşerî, garîbü’l-hadîs konusunda daha önce kaleme alınan Ebû Ubeyd Kasım b. Sellâm, İbn Kuteybe ve Hattâbî’nin Ġarîbül-ĥadîŝ’lerini göz önünde bulundurmuş, sistemi farklı olmakla beraber İbn Kuteybe’nin eserinden büyük ölçüde faydalanmıştır (Bk. ibn Kuteybe, nşirin mukaddimesi, I, 80-88).
el-Fâǿik, ilk defa Haydarâbâd’da iki cilt olarak yayımlanmıştır (1324). Eseri muhtelif yazma nüshalarını dikkate alarak dört cilt halinde neşre hazırlayan (Kahire 1364/1945) Ali Muhammed el-Bicâ-vî ile Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim garîb kelimeleri metnin kenarında göstermiş, eserdeki bazı kelimeleri dipnotta açıklamış ve kitapla ilgili çeşitli fihristler hazırlamışlardır.
BİBLİYOGRAFYA:
Zemahşeri, el-Fâǿik fi ğarîbi’l-hadis (nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî-Muhammed Ebü’l-Fazl). Kahire 1364/1945, I-IV, ayrıca bk. nâşirlerin mukaddimesi, I, 3-10; İbn Kuteybe, Garîbü’l-hadîs nşr. Abdullah el-Cebûrî), Bağdad 1397/1977, nâşirin mukaddimesi, I, 80-88; İbnü’l-Cevzî, Ğarîbü’l-hadîs (nşr. Abdülmu’tî Emîn el-Kal’acî), Beyrut 1985, nâşirin mukaddimesi, s, 17; İbnü’l-Esîr, en-Nihâye fî ğarîbi’l-hadîs (nşr. Tâhir Ahmed ez-Zâvî-Mahmûd M. et-Tanâhî), Kahire 1383/1963, I, 9, ayrıca bk. nâşirlerin mukaddimesi, I, 3-20; İbnü’s-Salâh, ǾUlûmü’l-hadîş, s. 137-138; Süyûtî, Tedrîbü’râvî, Kahire 1385/1966, II, 185; Keşfuz-zunûn, II, 1206, 1217; M. Muhammed Ebû Zehv, el-Hadîş ve’l-muhaddişûn. Kahire 1378/1958, s. 476-477.
Selman Başaran