el-HAMÂSE
(الحماسة)
Buhtürî (ö. 284/897) tarafından derlenen eski Arap şiiri antolojisi.
Buhtürî, yirmi yaşında iken gittiği Bağdat’ta tanışıp dostluk kurduğu Abbâsî devlet adamı ve şair Feth b. Hâkān’a (ö. 247/861) takdim ettiği, hocası Ebû Temmâm’ın el-Ĥamâse’sinden sonra türünün ikinci örneği olan bu eserini hocasından etkilenerek ve ona nazîre olmak üzere yazmıştır. Eserin râvisi Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed de bu hususa işaret eder (el-Ĥamâse, s. 436). Kitabında Ebû Temmâm’ın el-Ĥamâse’sinde olduğu gibi “hamâse” başlığını taşıyan bir bölüm bulunmamasına rağmen Buhtürî’nin eserine bu adı vermesinin sebebi hocasını örnek almış olmasıdır. Ancak böyle bir bab bulunmasa da ilk yirmi yedi babda genellikle hamâsî şiirlere yer verilmiştir. el-Ĥamâse’de çoğu Câhilî, muhadram ve İslâmî olmak üzere 600 civarında şairin şiirlerinden seçmeler yapılmış
olup bunların büyük bir kısmı çok az şiir yazan, hatta bu eser dışında şiirlerine pek rastlanmayan kimselere aittir. Buhtürî’nin eseri, Emevîler’in son dönemleriyle Abbâsîler’in ilk devirlerinde yaşamış olan ve bu sebeple “muhadramü’d-devleteyn” denilen Mutî‘ b. İyâs, Sâlih b. Abdülkuddûs, Beşşâr b. Bürd gibi muhdes şairlerden yapılan seçmelerle sona ermektedir. Müellif, başta Ebû Temmâm olmak üzere Abbâsî dönemine ait (Abbâsîler zamanında yaşamış olan) hiçbir şairin şiirine yer vermemiştir (Mustafa eş-Şek‘a, s. 503-504; İzzet Hasan, s. 92; İzzeddin İsmâil, s. 105-106). Buhtürî, Arap kadın şairlerin şiirlerini diğer bölümlere göre oldukça uzun olan son babda toplamış ve bunların sadece mersiyelerinden seçmeler yapmıştır.
Ebû Temmâm’ın el-Ĥamâse’sinde ana konulara göre yapılmış olan tasnifin aksine Buhtürî daha çok “meâni’ş-şi‘r” adı verilen eserlerde görülen, konu ve temaların nüanslarına kadar inen ayrıntılı bir tasnif yapmış, böylece metinlerin büyük bir kısmını iki üç, hatta bir beyitlik parçalar halinde seçerek 1454 parça şiiri 174 babda toplamıştır. Ancak müellifin bu tasnifini üç dört ana bab altında toplamak mümkündür. Meselâ ilk yirmi yedi babdaki kahramanlık şiirleri “hamâse” bölümünde toplanabileceği gibi diğer şiirler de “şebâb ve meşîb” (gençlik ve yaşlılık), “edeb” (iyi tutum ve davranışlar), “risâ fî eş‘âri’n-nisâ” (kadın şairlerin mersiyeleri) adlarıyla bir araya getirilebilir. Muhteva bakımından “meâni’ş-şi‘r” türünde bir eser sayılabilecek olan Buhtürî’nin el-Ĥamâse’sine çok benzeyen, derleyeni meçhul bir eser MecmûǾatü’l-meǾânî (İstanbul 1301) adını taşımaktadır (Çetin, Eski Arap Şiiri, s. 35-36). el-Ĥamâse’de yer alan edep ve ahlâka dair şiirlerin yoğunluğu sebebiyle esere Kitâbü’l-Edeb adı verilmesinin daha uygun olacağı da ileri sürülmüştür (Ahmed Ahmed Bedevî, s. 44).
el-Ĥamâse’de yer alan şiirlerin çoğu ders verici örnekler ve güzel sözlerden (hikemiyat ve emsâl) ibret alıp dürüst olmayı, düşünmeyi ve dünyaya aldanmamayı tavsiye eden ahlâkî motifler ihtiva etmektedir. Bu sebeple müellif, kendisi de büyük bir gazel şairi olduğu halde eserine gazel ve şarap şiirleriyle müstehcen ve edebe aykırı şiirleri almamıştır.
Buhtürî’nin eseri Ebû Temmâm’ın el-Ĥamâse’si kadar meşhur olmamıştır. Edebî eserlere vukufu ile tanınan Abdülkādir el-Bağdâdî’nin Buhtürî’nin el-Ĥamâse’sini duymadığını söylemesi (Ħizânetü’l-edeb, VIII, 500), ayrıca eser üzerinde şerh, hâşiye vb. çalışmaların yapılmamış olması da bunu göstermektedir.
L. Varner, XVII. yüzyılın başlarında İstanbul’dan bazı yazma eserlerle birlikte el-Ĥamâse’nin bir nüshasını da Leiden’e götürmüş, bu nüsha ilk defa R. Geyer ve D. S. Margoliouth tarafından tıpkıbasım halinde yayımlanmıştır (Leiden 1909). Ardından eseri Luvîs Şeyho neşretmiş (Beyrut 1910), bu neşir bazı not ve indeksler ilâvesiyle daha sonra tekrarlanmıştır (Beyrut 1967). Eserin bir başka neşri de Kemâl Mustafa tarafından gerçekleştirilmiştir (Kahire 1929).
BİBLİYOGRAFYA:
Buhtürî, el-Ĥamâse (nşr. Kemâl Mustafa), Kahire 1929, ayrıca bk. nâşirin mukaddimesi, s. b, c; Abdülkādir el-Bağdâdî, Ħizânetü’l-edeb, VIII, 500; Brockelmann, GAL, I, 79; Suppl., I, 41; Sezgin, GAS, II, 72-73; İzzet Hasan, el-Mektebetü’l-ǾArabiyye, Dımaşk 1390/1970, s. 92-94; Nihad M. Çetin, Abū Muĥammad ǾAbdallah al-ǾAbdalakānī ve Kitāb Ĥamāsat až-žurafāǿ min aşǾār al-Muĥdaŧīn wa’l-qudamāǿ Adlı Eseri (doçentlik tezi, 1964), İÜ Ed.Fak., s. 17-18; a.mlf., Eski Arap Şiiri, İstanbul 1973, s. 35-36; İzzeddin İsmâil, el-Meśâdirü’l-edebiyye ve’l-luġaviyye, Beyrut 1976, s. 100-106; Abdülvehhâb es-Sâbûnî, ŞuǾarâǿ ve devâvîn, Beyrut 1978, s. 179-180; Ahmed Ahmed Bedevî, el-Buĥtürî, Kahire 1980, s. 43-46; Ömer Ferruh, Târîħu’l-edeb, II, 368; Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, Kitâbetü’l-baĥŝi’l-Ǿilmî, Mekke 1983, s. 554; MaǾa’l-Mektebe, s. 267-268; Mustafa eş-Şek‘a, Menâhicü’t-teǿlîf Ǿinde’l-Ǿulemâǿi’l-ǾArab, Beyrut 1991, s. 496-504; Hüseyin el-Hâc Hasan, AǾlâm fi’ş-şiǾri’l-ǾAbbâsî, Beyrut 1413/1993, s. 190; Ömer ed-Dekkāk, Meśâdirü’t-türâŝi’l-ǾArabî, Beyrut, ts. (Dârü’ş-Şarki’l-Arabî), s. 67-72; R. Geyer, “al-Buĥturī al-Walīd İbn ǾUbayd, Aus al-Buĥturī’s-Ĥamāsah”, ZDMG, XLVII (1893), s. 418-439; T. Nöldeke, “Einige Bemerkungen zu Geyer’s Aufsatz: Aus al-Buĥturī’s Ĥamāsah”, a.e., XLVII (1893), s. 715-717; S. Fraenkel, “Notizen: zu Geyer’s Aus al-Buĥturī’s-Ĥamāsah”, a.e., XLVIII (1894), s. 164-165; I. Goldziher, “Zur Ĥamāsa des Buĥturī”, WZKM, XI (1897), s. 161-163; L. Cheikho, “La Hamāsa de Buĥturî, éditée d’après l’unique MS. conservé à Leyde”, MUSJ, III (1909), s. 556-712; IV (1910), s. 1-196; V (1911), s. 37-70; I. Y. Krachovsky, “Ķhamāsa Buķhturī”, ZVO, XXI (1911-12), s. 22-33.
Zülfikar Tüccar