el-İKTİSÂD fi’l-İ‘TİKĀD
(الاقتصاد في الاعتقاد)
Gazzâlî’nin (ö. 505/1111) kelâma dair eseri.
İĥyâǿü Ǿulûmi’d-dîn’de adı geçen el-İķtiśâd’ın çeşitli yerlerinde Tehâfütü’l-felâsife, MiǾyârü’l-Ǿilm, Miĥakkü’n-nažar ve Feđâǿiĥu’l-Bâŧıniyye’ye atıfların yapılmış olmasına bakarak kitabın 488 (1095) yılı civarında yazıldığını söylemek mümkündür (krş. Bouyges, s. 33-34; Hourani, CIV/2 [1984], s. 293-294). Dört girişle (temhîd) dört ana bölüm (kutub) halinde düzenlenen eserin birinci girişinde kelâmın İslâmî ilimler arasındaki yeri ve önemi, ikinci girişte bu ilmin iman zaafına müptelâ olmuş kimseleri tedavi etmek için gerekli olduğu, üçüncüsünde kelâm ilmiyle meşguliyetin farz-ı kifâye oluşu, dördüncü girişte de konuların işlenişinde takip edilen metotlar üzerinde durulmuştur.
el-İķtiśâd’ın birinci bölümü zât-ı ilâhiyye konusuna ayrılmıştır. Burada Allah’ın varlığının ispatına yer verildikten sonra tenzîhî sıfatlara temas edilmiş, istivâ ve nüzûl gibi haberî sıfatların tenzih açısından değerlendirilmesi yapılmış ve rü’yetullah meselesi ele alınmıştır. Bölümün sonunda vahdâniyyet sıfatı üzerinde durulmuş, şirk nazariyelerine burhân-ı temânü‘ metoduyla cevap verilmiştir. Eserin ikinci bölümünde Allah’ın sübûtî sıfatlarının kapsam ve özellikleri ayrıntılı biçimde açıklanmış, bu sıfatların zât ile kaim ezelî ve ebedî mânalar olması ve esmâ-i hüsnânın bunların her birine çeşitli açılardan delâlet etmesi gibi hususlar üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölüm Allah’ın fiilleri hakkında olup burada önce vücûb, hüsün, kubuh, abes, sefeh ve hikmet terimleri açıklanmış, ardından bütün ilâhî fiillerin Allah’ın zâtına nisbetle cevaz statüsünde olduğu düşüncesinden hareketle kulların mükellef tutulması, onların iyi ve kötü davranışlarına mükâfat ve ceza verilmesinin Allah için sorumluluk ifade etmediği hususu ele alınmış, bütün ilâhî fiillerin hikmet çerçevesinde cereyan ettiği belirtilmiştir. Aynı bölümde vahiy tebliğinin ulaşmaması halinde dinî mükellefiyetin oluşmayacağı konusu da işlenmiş, bölümün sonunda nübüvvet müessesesinin genel konumuna temas
edilmiştir. Eserin dördüncü bölümünde Hz. Peygamber’in nübüvvetinin ispatı, sem‘iyyât bahisleri, imâmet ve tekfir meseleleri ele alınmıştır.
Gazzâlî’nin “mutaassıp bid‘atçılara cevap teşkil etmesi açısından yeterli bir kitap” olarak nitelediği el-İķtiśâd (İĥyâǿ, I, 59) isminden de anlaşılacağı üzere orta yoğunlukta bir eserdir. İĥyâǿü Ǿulûmi’d-dîn’in ikinci kitabı olan “ĶavâǾidü’l-Ǿaķāǿid”e göre kelâm metoduna daha yakın olan el-İķtiśâd’ın bilhassa giriş bölümlerinde metodolojiyle ilgili olarak önemli bilgiler verilmektedir. Mantık kurallarının özellikle isbât-ı vâcib alanında uygulandığı ilk Sünnî eserlerinden biri olan el-İķtiśâd’da konular hem nakle hem akla dayanılarak ele alınmıştır. Kitabın sonunda, Mu‘tezile ve Müşebbihe gibi itikadî mezhep mensuplarını yanlış te’villerinden dolayı tekfir etmekten kaçınmasının gerekliliği üzerinde durulması Gazzâlî dönemi açısından ayrı bir anlam ifade etmektedir (bk. GAZZÂLÎ [Kelâm İlmindeki Yeri]).
İsmi, Şîa kelâmcılarından Ebû Ca‘fer et-Tûsî’nin (ö. 460/1067) el-İķtiśâd fîmâ yeteǾallaķu bi’l-iǾtiķād (Necef 1399/1979) adlı eserini çağrıştıran el-İķtiśâd fi’l-iǾtiķād birçok defa basılmış (Kahire 1320, 1327, 1328; Bombay, ts.; Beyrut 1403/1983), ilmî neşri ise İbrahim Agâh Çubukçu ve Hüseyin Atay tarafından gerçekleştirilmiştir (Ankara 1962). Ayrıca herhangi bir nüsha belirtilmeden yapılmış bir neşri daha mevcuttur (nşr. Âdil el-Avvâ, Beyrut 1388/1969). Eser Kemal Işık (İtikad’da Orta Yol, Ankara 1971) ve Osman Zeki Soyyiğit (İtikad’da İktisad, İstanbul 1971) tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir. Kitabı Miguel Asin Palacios İspanyolca’ya (El Justo medio en la creencia, Madrid 1929), Abdurrahman Ebû Zâid İngilizce’ye (al-Ghazali on Divine Predicates and Their Properties, Lahore 1970) çevirmiştir.
el-İķtiśâd’da yer alan konular üzerinde bazı müstakil çalışmalar da yapılmış olup bunların başlıcaları şunlardır. Serge de Beaurecueil, “Gazzâlî et S. Thomas d’Aquin: Essai sur preuve de l’existence de Dieu proposée dans l’Iqtisâd et sa compparaison avec les ‘voies’ thomistes” (BIFAO, XLVI [1947], s. 199-238); Michael E. Marmura, “al-Ghazali on Bodily Resurrection and Causality in Tahafut and the Iqtisad” (Aligarh Journal of Islamic Thought, 2 [1989], s. 46-75); a.mlf., “Ghazali’s Chapter on Divine Power in the Iqtisad” (Arabic Sciences and Philosophy, 4 [1994], s. 279-315).
BİBLİYOGRAFYA:
Gazzâlî, el-İķtiśâd fi’l-iǾtiķād (nşr. İbrahim Agâh Çubukçu - Hüseyin Atay), Ankara 1962; a.mlf., İĥyâǿ, I, 59; Keşfü’ž-žunûn, I, 135; Serkîs, MuǾcem, II, 1410; Brockelmann, GAL, I, 538; Suppl., I, 746; M. Bouyges, Essai de chronologie des oeuvres de Al-Ghazali (Algazel) (ed. Michel Allard), Beyrut 1959, s. 11, 27, 28, 29, 33-34, 36; W. Montgomery Watt, Muslim Intellectual: A Study of al-Ghazālī, Edinburgh 1971, s. 117-121; a.mlf., “al-Җћazālī”, EI² (İng.), II, 1040; Abdurrahman Bedevî, Müǿellefâtü’l-Ġazzâlî, Küveyt 1977, s. 87-88; Bekir Topaloğlu, Kelâm İlmi: Giriş, İstanbul 1981, s. 31, 60, 77; Hannâ el-Fâhûrî - Halîl el-Cer, Târîħu’l-felsefeti’l-ǾArabiyye, Beyrut 1982, II, 242; Mehmet Aydın, Din Felsefesi, İzmir 1990, s. 34, 36, 40, 110; George F. Hourani, “A Revised Chronology of Ghazali’s Writing”, JAOS, CIV/2 (1984), s. 293-294; Kasım Kufralı, “Gazzâlî”, İA, IV, 758; Mahmut Şakiroğlu, “Asin Palacios, Miguel”, DİA, III, 481.
Şerafettin Gölcük