el-İNSÂF
(الإنصاف)
İbnü’s-Sîd el-Batalyevsî’nin (ö. 521/1127) âlimlerin çeşitli dinî konulara dair farklı görüş belirtmelerinin temel sebeplerini inceleyen eseri.
Tam adı el-İnśâf fi’t-tenbîh Ǿale’l-meǾânî ve’l-esbâbi’lletî evcebeti’l-iħtilâf beyne’l-müslimîn fî ârâǿihim olan kitap bazı biyografik ve bibliyografik kaynaklarda, ayrıca kütüphanelerdeki yazma nüshalarında et-Tenbîh Ǿale’l-esbâbi’l-mûcibeti li’l-ħilâf beyne’l-müslimîn vb. isimlerle de anılır.
Batalyevsî’ye göre itikadî ve amelî konularda âlimler arasında ortaya çıkan değişik görüşler, nasların dil ve kullanım özellikleriyle bunların farklı yorumlanmasından kaynaklanmaktadır. Müellif, sekiz temel sebebe dayandırdığı bu hususların her birini eserde bölüm başlığı olarak ele almıştır. Bunun yanında her bölümü, İslâm hukukunun iki asıl kaynağını teşkil eden Kur’an ve Sünnet’in lafızları üzerinde usulcülerin yaptığı metodolojik tasniflere göre düzenlemiştir. el-İnśâf’ın birinci bölümünde, müşterek lafızların hangi mânaya delâlet ettiğini belirlemenin güçlüğünden kaynaklanan ihtilâflara temas edilmiştir. İkinci bölümde, bir lafzın taşıdığı esas anlam dışında kullanılıp kullanılmaması hususuna dikkat çekilerek konuyla ilgili olan hakikat, mecaz ve istiare gibi terimler incelenmiş, çeşitli örnekler verilerek bunların yorumlarından doğan görüş ayrılıkları belirtilmiştir. Eserin üçüncü bölümünde ifrad ve terkip metotlarından kaynaklanan ihtilâflar değerlendirilmiştir. Müellife göre ifrad, bir hususa dair nasların sadece bir kısmını ele alıp sonuca ulaşmak, terkip ise nasların tamamını göz önünde bulundurup ciddi bir incelemeye tâbi tutmaktır. Her iki metot hakkında kader meselesi gibi örneklere dayalı açıklamalar yaptıktan sonra işe ön yargıyla başlama ve konuyla ilgili delillerin tamamına vâkıf olmama gibi eksiklikler içeren ifrad metodu yerine terkip yönteminin kullanılmasını önermektedir. Dördüncü bölüm, İslâm hukukunun özellikle fer‘î meselelerine ait birçok ihtilâfın sebebini teşkil eden âmhâs konusuna ayrılmış, beşinci bölümde hadislerin sened, metin ve rivayetleri etrafında oluşan farklı görüşlere yer verilmiştir. Müellif, ele aldığı ihtilâflı konuların son üç bölümünü iki buçuk sayfa içinde özetleyerek altıncı bölümde ictihad ve kıyas konusundaki görüş ayrılıklarına, yedinci bölümde nesih tartışmalarına, sekizinci bölümde ezan, cenaze ve teşrîk tekbirleri, kırâat-i seb‘a gibi konulardaki ihtilâflara işaretle yetinmiştir.
el-İnśâf’ı önce Ahmed Ömer el-Mahmesânî yukarıda kaydedilen ilk isimle (Kahire 1319), daha sonra Muhammed Rıdvân ed-Dâye el-İnśâf bi-źikri esbâbi’l-ħilâf (Dımaşk 1973) ve el-İnśâf fi’t-tenbîh Ǿale’l-meǾânî ve’l-esbâbi’lletî evcebeti’l-iħtilâf beyne’l-müslimîn fî ârâǿihim (Dımaşk 1403/1983, 1407/1987) başlıkları altında yayımlamıştır. Eserin Ahmed Hasan Kühayl ve Hamza en-Neşretî tarafından et-Tenbîh Ǿale’l-esbâbi’l-letî evcebeti’l-iħtilâf beyne’l-müslimîn adıyla gerçekleştirilen neşrini (Kahire 1978) Muhammed Rıdvân ed-Dâye, el-İnśâf’ın daha önceki neşirlerinden yapılmış bir “intihal baskı” olarak nitelendirmiştir (el-İnśâf [nşr. M. Rıdvân ed-Dâye], neşredenin girişi, s. 5-8). Eserin üçüncü bölümünde ifrad ve terkip metotlarını açıklamak amacıyla incelenen kader bahsi, Bekir Topaloğlu tarafından dipnotlar ilâvesiyle tercüme edilerek Kelâm İlmi: Giriş adlı eserin sonunda yayımlanmıştır (İstanbul 1981, s. 283-293).
BİBLİYOGRAFYA:
Batalyevsî, el-İnśâf (nşr. Ahmed Ömer el-Mahmesânî), Kahire 1319; a.e. (nşr. M. Rıdvân ed-Dâye), Dımaşk 1407/1987, neşredenin girişi, s. 5-8; İbn Beşküvâl, eś-Śıla, I, 293; İbn Hallikân, Vefeyât, III, 96; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XIX, 532; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, II, 56; Keşfü’ž-žunûn, I, 488; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, IV, 65; Brockelmann, GAL Suppl., I, 758; Hasan Abdurrahman Alkam, el-Cevânibü’l-felsefiyye fî kitâbâti İbni’s-Sîd el-Baŧalyevsî, Amman 1408/1988, s. 41; Salvador Pena, “Al-Andalus en Ibn al-Sīd al-Baŧalyawsī”, Homenaje al Prof. Jacinto Bosch Vilá, Granada 1991, II, 950; Sâhib Ebû Cenâh, “İbnü’s-Sîd el-Baŧalyevsî”, el-Mevrid, VII/1, Bağdad 1977, s. 84; E. Lévi-Provençal, “Batalyûsî”, İA, II, 334; a.mlf., “al-Baŧalyawsī”, EI² (İng.), I, 1092.
Cüneyt Gökçe