el-MAKSÛD
(المقصود)
Osmanlı medreselerinde okutulan Arapça sarf kitabı.
Müellifi bilinmemektedir. Birgivî eserin İmam-ı Âzam Ebû Hanîfe’ye ait olduğunu söylüyorsa da (İmǾânü’l-enžâr, s. 151) kaynaklarda bu görüşü teyit eden bir kayda rastlanmamıştır. Kitapta önce sarf ilminin önemine işaret edilmiş, daha sonra sülâsî mücerred ve rubâî mücerred fiillerin vezinleriyle rubâî mücerred veznine mülhak altı bab tanıtılmış, ardından sülâsiye mezîd rubâî, humâsî ve südâsî fiil kalıpları ile (toplam on dört kalıp) rubâî mücerrede mezîd üç fiil kalıbı ele alınmıştır. “Masdardan türeyen kipler” başlığı altında masdar, masdar çeşitleri ve masdardan türeyen mâzi, muzâri, emir ve nehiy, ism-i fâil ve ism-i mef‘ûl kip ve kalıplarının kuruluş ve çekimleri açıklanmıştır. “Sahih fiillerin çekimi” başlığıyla sahih fiillerin mücerred ve mezîd kalıplarının mâzi, muzâri, emir ve nehiy kiplerinin mâlûm ve meçhul şekilleriyle ism-i fâil ve ism-i mef‘ûllerinin çekimleri anlatılmıştır. “Notlar” (Fevâid) başlığını taşıyan bölümde geçişsiz (lâzım) bir fiili geçişli (müteaddî), geçişli bir fiili geçişsiz yapmanın yolları, hangi fiil kalıplarının (bab) geçişlilik veya geçişsizlik bildirdiği, fiil kalıplarının ifade ettiği istek, işteşlik (müşâreket) ve dönüşlülük (mutâvaat) gibi diğer anlamlar, isim ve fiillerdeki zâid harfler ve bu harflerden bazılarının bildirdiği mânalarla bir kelimedeki zâid harfleri belirlemenin yolları açıklanmıştır. “İlletli fiillerle sahih fiillerden hemzeli ve muzaaf olanlar” başlıklı bölümde söz konusu fiillerle bunların çekimleri esnasında meydana gelen i‘lâl, ibdâl ve idgam gibi değişiklikler ve kuralları açıklanmıştır.
el-Maķśûd’a birçok şerh yazılmıştır (Keşfü’ž-žunûn, II, 1807). Bunlardan Birgivî’nin İmǾânü’l-enžâr Ǿale’l-Maķśûd’u (Bulak 1244; İstanbul 1293), Ömer b. Asker el-Hamevî’nin şerhiyle (el-Matbaatü’l-meymeniyye, 1306) müellifi meçhul el-Maŧlûb bi-şerĥi’l-Maķśûd (el-Matbaatü’l-Vehbiyye, 1293; el-Matbaatü’l-Meymeniyye, 1310; İstanbul 1324, 1331) ve Îsâ (Efendi) es-Sîrevî’nin Rûĥu’ş-şurûĥ’u (bk. bibl.) sayılabilir. Eser Manisalı Ahmed b. Muhammed tarafından Türkçe olarak şerhedilmiştir. Hocazâde Ahmed kitaba bazı ilâveler yapmış ve bu çalışma İlâveli Maksûd adıyla basılarak dönemin okullarında okutulmuştur.
BİBLİYOGRAFYA:
Hocazâde Ahmed, İlâveli Maksûd, İstanbul 1312; el-Maŧlûb bi-şerĥi’l-Maķśûd fi’t-taśrîf (Îsâ es-Sîrevî, Rûĥu’ş-şurûĥ ve Birgivî, İmǾânü’l-enžâr Ǿale’l-Maķśûd ile birlikte), İstanbul 1331; Abdüllatîf b. Muhammed Riyâzîzâde, Esmâǿü’l-kütüb (nşr. Muhammed Altuncî), Kahire, ts. (Mektebetü’l-Hâncî), s. 307; Keşfü’ž-žunûn, II, 1806-1807; Serkîs, MuǾcem, I, 304; Brockelmann, GAL Suppl., I, 287; II, 657.
Kenan Demirayak