el-MECMAU’l-İLMİYYÜ’l-IRÂKĪ
(المجمع العلميّ العراقي)
Irak’ta Arap dili ve edebiyatı ile diğer alanlarda ilmî çalışmalar yapan kurum.
Irak’ta ilmî kuruluşların ortaya çıkışı 1921’de başlar. Bu yıl içinde Sâbit Abdünnûr ve on beş arkadaşı tarafından el-Ma‘hedü’l-ilmî adıyla bir enstitü meydana getirildi. Enstitünün amaçları arasında Arap dilini bozulmaktan korumak, dile yeni terimler kazandırmak, dil, edebiyat ve sanatta fikir hareketlerini canlandırmak, ilim ve düşünce adamları ile yazar ve şairleri bir araya getirmek gibi faaliyetler görülüyordu. Ancak bu kurum fazla bir varlık gösteremedi. Enstitü üyelerinin teşebbüsüyle Iraklı dil ve edebiyatçılarla yazar ve şairleri bir araya toplayan, Cemîl Sıdkī ez-Zehâvî başkanlığında 1934’te kurulan Nâdi’l-kalemi’l-Irâkī 1958’e kadar varlığını sürdürdü. 1945’te Tâhir er-Râvî başkanlığında oluşturulan telif, tercüme ve neşir komisyonu 1947’de dağıldı. Aynı yıl el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irâkī’nin kuruluşu hükümet tarafından onaylandı. Kurumun tesis ediliş amaçları arasında Arap dili ve edebiyatı ile Araplar’ın ve Irak’ın tarih, sanat ve kültürünün incelenmesi, Arap kültürünü yayan İslâm milletleri arasındaki bağların araştırılması, çağdaş bilim ve sanat etkinlikleriyle tercüme ve telif faaliyetlerinin desteklenmesi, Arapça nâdir yazmalarla belgelerin koruma altına alınıp neşredilmesi, bir dergi çıkarılması, araştırmacılara maddî destek sağlanması, diğer akademi ve üniversitelerle iş birliği yapılması gibi faaliyetler yer alıyordu.
Şubat 1963 devriminden itibaren ikinci dönemine giren kurumun başkan ve üyeleri değiştirildi; bütçe açısından geniş bir özerklik tanınan kurum terimler, sözlükler ve yazma eser neşirleriyle ilgili olmak üzere üç komisyon halinde çalışmalarını sürdürdü. Müesseseye bağlı olarak kurulan Kürt (1970) ve Süryânî (1972) kurumlarının 1978’de feshedilmesiyle üçüncü dönemine giren el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irâkī 1979’da Sâlih Ahmed el-Ilî başkanlığında yeniden oluşturuldu ve üye sayısı kırka yükseltildi.
Kurum, gerek 1950-1962 arasında gerekse 1963’ten sonra yazma ve çağdaş telif olarak çok sayıda eser yayımlamış, ayrıca bazı eserlerin neşri için malî destek sağlamıştır. Bunlardan bazıları şunlardır: Cevâd Ali, el-Mufaśśal fî Târîħi’l-ǾArab ķable’l-İslâm (I-VIII, Bağdad 1950-1960); M. Rızâ eş-Şebîbî, Müǿerriħu’l-ǾIrâķ İbnü’l-Fuvatî (I-II, Bağdad 1950-1958); İbnü’l-Müneccim, Kitâbü’n-Neġam (nşr. M. Behcet el-Eserî, Bağdad 1950); Ziyâeddin İbnü’l-Esîr, el-CâmiǾu’l-kebîr (nşr. Mustafa Cevâd - Cemîl Saîd, Bağdad 1956); İmâdüddin el-İsfahânî, Ħarîdetü’l-ķaśr (nşr. M. Behcet el-Eserî - Cemîl Saîd, I-V, Bağdad 1955-1978); İbnü’s-Sâbûnî, Tekmiletü İkmâli’l-İkmâl (nşr. Mustafa Cevâd, Bağdad 1957; Beyrut 1986); Abbas el-Azzâvî, Târîħu’l-edebi’l-ǾArabî fi’l-ǾIrâķ (I-II, Bağdad 1961-1962); Ebü’l-Kāsım ez-Zeccâcî, İştiķāķu es-mâǿillâh (nşr. Abdülhüseyin el-Mübârek, Necef 1974); Asmaî, el-İştiķāķ (nşr. Selîm en-Nuaymî, Bağdad 1968); İbn Ferrâc, el-Uśûl fi’n-naĥv (nşr. Abdülhüseyin el-Fetlî, Necef 1973); Nehhâs, et-Tüffâĥa fi’n-naĥv (nşr. Korkis Avvâd, Bağdad 1965); İbnü’l-Cevzî, Taķvîmü’l-lisân (nşr. Abdülazîz Matar, Kahire 1966); Ahmed Matlûb, MuǾcemü’l-muśŧalaĥâti’l-belâġıyye (Bağdad 1972; eserlerin tamamı için bk. Afîf Abdurrahman, s. 43-49).
el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irâkī kendi adıyla çıkardığı dergisini 1950-1963 döneminde on, 1964-1974 arasında on beş cilt olarak yayımlamıştır. Bunun dışında 1955-1967 yıllarında çok sayıda terim sözlüğü neşreden kurum çeşitli ilim adamlarında elli kadar konferans verdirip bunları
kendi dergisinde veya müstakil olarak neşretmiştir.
BİBLİYOGRAFYA:
Mustafa eş-Şihâbî, el-Muśŧalaĥâtü’l-Ǿilmiyye fi’l-luġati’l-ǾArabiyye, Dımaşk 1384/1965, s. 62-63; Abdullah el-Cübûrî, el-MecmaǾu’l-Ǿilmiyyü’l-ǾIrâķī, Bağdad 1965; Afîf Abdurrahman, el-Cühûdü’l-luġaviyye ħilâle’l-ķarni’r-râbiǾ Ǿaşer el-hicrî, Riyad 1403/1983, s. 15, 41-49; Şevkī Dayf, MecmaǾu’l-luġati’l-ǾArabiyye fî ħamsîne Ǿâmen, Kahire 1404/1984, s. 12-15; J. D. J. Waardenburg, “MaғјmaǾ ǾIlmī”, EI² (İng.), V, 1093-1094.
Hidayet Kemal Bayatlı