el-MEVZÛÂT
(الموضوعات)
Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin (ö. 597/1201) hadis diye uydurulan rivayetlere dair eseri.
Müellif eserinin mukaddimesinde hadis diye uydurulan rivayetleri talebelerinin arzusu üzerine bir araya getirmeye karar verdiğini, devrin fakihlerinin dinî
hükümlerde mevzû haberleri kullanmalarının ve kıssacıların bunları hadismiş gibi rivayet etmelerinin de bu kararda etkili olduğunu söylemiş, eski âlimlerin sahih ve zayıf haberleri birbirinden ayırmalarına rağmen sonraki nesillerin onların eserleriyle yetinen taklitçiler durumuna düştüğünü belirtmiştir. Ayrıca müslümanların hadisleri nakletmek suretiyle dini korumadaki sorumluluklarından, hadislerin sıhhat bakımından derecelerinden, iyi niyetli kimselerin hadis rivayetinde yaptığı hatalardan, bilerek hadis uyduranların maksatlarından ve kıssacıların konuya etkilerinden söz etmiş, daha sonra, “Kim benim ağzımdan bilerek hadis uydurursa cehennemdeki yerine hazırlansın” meâlindeki hadisin rivayetlerine geniş yer ayırmış, müdelles ve münker rivayetler konusuna girmiş, eserinde kesinlikle mevzû olan rivayetleri derlediğini, uydurma olduğu ilk bakışta anlaşılan birçok haberi ise almadığını söylemiştir.
Konularına göre düzenlenen eser “Kitâbü’t-Tevĥîd” ile başlamış olup iman, ilim, salât gibi elli bölümde muhtelif bablar ve fasıllar altında 1850 kadar haber incelenmiştir. Haberlerin önce senedi ve metni verilmiş, ardından senedde yer alan râvilerden kusurlu olanların durumu açıklanmış, yer yer metin tenkidi yapılmıştır. Kitapta tenkit edilen haberler özellikle Ukaylî’nin eđ-ĐuǾafâǿı, İbn Hibbân’ın Kitâbü’l-Mecrûĥîn’i, Taberânî’nin MuǾcem’leri, İbn Adî’nin el-Kâmil’i, Ebü’l-Feth el-Ezdî’nin ed-DuǾafâǿı, Dârekutnî’nin el-Fevâǿidü’l-efrâd, el-Müǿtelif ve’l-muħtelif ve es-Sünen’i, İbn Şâhîn’in eserleri, Hâkim en-Nîsâbûrî’nin Târîħu Nîsâbûr’u ve diğer eserleri, İbn Merdûye’nin eserleri, Ebû Nuaym’ın Ĥilyetü’l-evliyâǿ, Târîħu İśbahân ve diğer eserleri, Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakī ve Hatîb el-Bağdâdî’nin eserleri ve Cûzekānî’nin el-Ebâŧîl ve’l-menâkîr ve’ś-śıĥâĥ ve’l-meşâhîr’i başta olmak üzere birçok kaynaktan derlenmiş olup bunların tenkidi sırasında Yahyâ b. Maîn, Ahmed b. Hanbel, Ebü’l-Hasan el-İclî, Ebû Zür‘a er-Râzî, Nesâî, İbn Hibbân, İbn Adî, Dârekutnî ve Hatîb el-Bağdâdî gibi âlimlerin görüşlerinden faydalanılmıştır.
Müellif, eserine aldığı rivayetlerin uydurma olduğundan şüphe etmemekle beraber birçok hadis âlimi zayıf, hasen, hatta bazı sahih hadisleri de mevzû kabul ettiğini ileri sürerek onu eleştirmiştir. Bilindiği kadarıyla İbnü’l-Cevzî’yi bu konuda önce İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî suçlamış, daha sonra Bedreddin İbn Cemâa, Ebü’l-Fidâ İbn Kesîr, İbnü’l-Mülakkın ve Ömer b. Raslân el-Bulkīnî gibi âlimler de Şehrezûrî’nin görüşlerine katılmıştır. İbnü’l-Cevzî’nin, seneddeki râvilerden birinin zayıflık veya yalancılıkla itham edilmesine aldanıp o hadisin başka bir tarikten gelip gelmediğini araştırmaması, bu yanılgının önemli sebeplerinden biri olarak kabul edilmiş; uydurma denecek kadar zayıf rivayetleri derlediği el-Ǿİlelü’l-mütenâhiye fi’l-eĥâdîŝi (aħbâri)’l-vâhiye adlı eserindeki birçok rivayeti el-MevżûǾât’ta da zikretmesi ise onun dikkatsizliğiyle açıklanmıştır. Süyûtî’ye göre eserde mevzû sayılmaması gereken 300 kadar hadis vardır. Bunlardan biri Śaĥîĥ-i Müslim’de, biri Hammâd b. Şâkir’in rivayeti olan Śaĥîĥ-i Buħârî’de, otuz sekizi Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’inde, dokuzu Ebû Dâvûd’un es-Sünen’inde, otuzu Tirmizî’nin el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’inde, onu Nesâî’nin es-Sünen’inde, otuzu İbn Mâce’nin es-Sünen’inde, altmışı da Hâkim en-Nîsâbûrî’nin el-Müstedrek’inde yer almıştır (et-TaǾaķķubât, s. 60). Zehebî’ye göre bir hadisin diğer tariklerini araştırmadan bir rivayetteki bazı zayıf ve yetersiz râvilere veya bir râvisi hakkındaki yetersiz tenkitlere bakarak onun uydurma olduğunu söylemesi, İbnü’l-Cevzî’nin, hadislerin sahihini sahih olmayandan ayırma konusunda yeterli bilgisi bulunmadığını göstermektedir. Nitekim bu eserin muhtelif nüshaları arasındaki farklar göz önüne alındığında bu tür rivayetlerin ya iki defa yazıldığı veya müellifin sonraları esere önemli ilâveler yaptığı anlaşılmaktadır (el-MevżûǾât, I, 125-126).
Eser ilk defa el-MevżûǾât adıyla Abdurrahman Muhammed Osman (I-III, Medine 1386/1966; Beyrut 1403/1983; Kahire 1407/1986) tarafından, daha sonra ise sekiz yazma nüshasına dayanılarak el-MevżûǾât mine’l-eĥâdîŝi’l-merfûǾât adıyla Nûreddin Boyacılar (I-III, Riyad 1418/1997) tarafından yayımlanmış, bu neşre daha sonra eklenen fihrist cildinde rivayetler alfabetik olarak gösterilmiş, ayrıca tenkit edilen râviler hakkında eserin çeşitli yerlerinde kullanılan ifadeler bir araya getirilmiştir. İbnü’l-Cevzî ve eseri hakkında Mahmûd Ahmed el-Kaysiyye en-Nedvî el-İmâm İbnü’l-Cevzî ve kitâbühû el-MevżûǾât adıyla bir doktora çalışması yapmıştır (Lahor 1403/1983).
Kitâbü’l-MevżûǾât’ı tenkit etmek maksadıyla kaleme alınan eserlerin başlıcaları şunlardır: 1. Zeynüddin el-Irâkī, el-Kelâm Ǿale’l-eĥâdîŝi’lletî tüküllime fî-hâ bi’l-vażǾ ve hiye fî Müsnedi’l-İmâm Aĥmed. Irâkī bu risâlesinde Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’inde olup İbnü’l-Cevzî’nin tesbit edemediği dokuz hadisin de mevzû olduğunu ileri sürmüştür. İbn Hacer el-Askalânî hocasının bu eserini el-Ķavlü’l-müsedded’ine almış ve buradaki hadislerden bir kısmını savunmuştur (Beyrut 1404/1984, s. 7-17; el-Müsned [nşr. Abdullah Muhammed ed-Dervîş], Beyrut 1411/1991, X, 492-502). 2. İbn Hacer el-Askalânî, el-Ķavlü’l-müsedded fi’ź-źebbi Ǿan Müsnedi Aĥmed (baskıları için bk. DİA, XIX, 519). İbnü’l-Cevzî’nin Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’inde mevzû olduğunu ileri sürdüğü hadislerden on beşinin mevzû olmadığını ispat etmek üzere kaleme alınmıştır. Onun bu konuda et-TaǾlîķ Ǿale’l-MevżûǾât li’bni’l-Cevzî (TaǾaķķubât Ǿale’l-MevżûǾât) adlı bir çalışması daha vardır. 3. Süyûtî, el-Ķavlü’l-müsedded ve źeylühû Ǿaleyh. Müellif, İbn Hacer el-Askalânî’nin adı geçen eserine yazdığı bu zeyilde el-Müsned’de mevzû olduğu söylenen diğer on beş hadisi savunmuş, daha sonra el-Ķavlü’l-müsedded ve zeyillerinde bulunan hadisleri el-Ķavlü’l-ĥasen fi’ź-źebbi Ǿani’s-sünen adlı kitabında toplamış, onlara birkaç rivayet daha ekleyerek mevzû olmadığı belirtilen 120’den fazla hadisi bir araya getirmiştir. 4. Süyûtî, el-LeǾâli’l-maśnûǾa fi’l-eĥâdîŝi’l-mevżûǾa (el-MevżûǾâtü’l-kübrâ; Haydarâbâd-Dekken 1303; I-II, Kahire 1317, 1352, 1383; Beyrut 1401, 1403; nşr. Ebû Abdurrahman Salâh b. Muhammed b. Uveyza, I-II, Beyrut 1417/1996). İbnü’l-Cevzî’nin pek çok zayıf hadisi, hatta bazı sahih ve hasen rivayetleri almasından dolayı onun yanıldığı noktaları ortaya koymak için kaleme alınmıştır. el-MevżûǾât’ın tertibini koruyan Süyûtî eleştireceği haberi senediyle birlikte kısaltarak almış, o rivayet hakkında İbnü’l-Cevzî’nin tenkidini verdikten sonra kendi eleştirisini de eklemiştir. Eseri Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed el-Hureyşî el-Fâsî’nin ihtisar ettiği zikredilmiştir (Ömer b. Hasan Osman Fellâte, III, 479). Ra‘d Şemseddin el-Kîlânî de kitap üzerinde el-Eĥâdîŝü’l-mevżûǾa: Sittü miǿe ĥadîŝ münteķāt mine’l-LeǾâli’l-maśnûǾa adlı bir çalışma yapmıştır (Bağdad 1408). Riyâz Abdullah Abdülhâdî Kahire 1352 baskısını esas alarak esere ed-Dürerü’l-mecmûǾa bi-tertîbi eĥâdîŝi’l-LeǾâli’l-maśnûǾa fi’l-eĥâdîŝi’l-mevżûǾa adıyla bir fihrist hazırlamıştır (Beyrut 1408/1988). 5. Süyûtî, Źeylü’l-LeǾâli’l-maśnûǾa (Leknev 1303). Bu kitap, başlığının yansıttığı gibi el-LeǾâli’l-maśnûǾa’nın devamı mahiyetinde olmayıp
İbnü’l-Cevzî’nin el-MevżûǾât’a almadığı, genellikle tarih ve tabakat türü eserlerde geçen bazı uydurma rivayetlerin yine onun tertibine uygun olarak senedleriyle bir araya getirilip tenkitli veya tenkitsiz olarak iktibas edilmesinden ibarettir. 6. Süyûtî, en-Nüketü’l-bedîǾât Ǿale’l-MevżûǾât (nşr. Âmir Ahmed Haydar, Beyrut 1411/1991). Rivayetleri çeşitli tarik ve şâhidleriyle birlikte ele alan bu eser, Süyûtî’nin mevzû hadislere dair çalışmalarının en hacimlisidir. Müellif bu eserini, senedinden sahâbî dışındaki râvileri hazfederek et-TaǾaķķubât Ǿale’l-MevżûǾât (et-TaǾlîk Ǿale’l-MevżûǾât li’bni’l-Cevzî; Leknev 1303; Lahor 1303) adıyla ihtisar etmiş, burada mükerrerleriyle birlikte 343 hadisi savunmuş veya eleştirmiştir. 7. Ebü’l-Hasan İbn Arrâk, Tenzîhü’ş-şerîǾati’l-merfûǾa Ǿani’l-aħbâri’ş-şenîǾati’l-mevżûǾa (nşr. Abdülvehhâb Abdüllatîf - Abdullah Muhammed es-Sıddîk [Ebü’l-Fazl İbnü’s-Sıddîk], I-II, Kahire 1375, 1378, 1383, 1399/1979; Beyrut 1401). İbn Arrâk, Süyûtî’nin zikredilen eserlerini ihtisar ederek 954’te (1547) tamamladığı bu çalışmasını Kanûnî Sultan Süleyman’a takdim etmiştir. Kitabın mukaddimesinde mevzû hadisin tarifi, nasıl tanınacağı ve hükmü üzerinde durulmuş, “men keźebe Ǿaleyye” hadisi hakkında İbnü’l-Cevzî’nin derlediği bilgiler özetlenmiş, hadis uyduranlar genel özellikleriyle tanıtılmış ve adları alfabetik bir liste halinde verilerek kısa tenkitleri yapılmıştır (I, 19-33). el-LeǾâli’l-maśnûǾa’nın tertibine uygun biçimde kaleme alınan eserde genellikle önce İbnü’l-Cevzî’nin mevzû sayıp Süyûtî’nin itiraz etmediği, ardından İbnü’l-Cevzî’nin mevzû kabul ettiği, fakat Süyûtî’nin ona katılmadığı, daha sonra da İbnü’l-Cevzî’nin eserinde bulunmayıp Süyûtî’nin tesbit ettiği haberler zikredilmiştir. Sâlih Ma‘tûk kitap üzerinde et-Teźkiretü’l-meşfûǾa fî tertîbi eĥâdîŝi Tenzîhi’ş-şerîǾati’l-merfûǾa adıyla bir çalışma yapmıştır (Beyrut 1407).
Kitâbü’l-MevżûǾât birçok defa ihtisar edilmiştir. Eserin 14 Zilhicce 626’da (3 Kasım 1229) tamamlanan, fakat kimin tarafından yapıldığı bilinmeyen el-Muķteđab min Kitâbi’l-MevżûǾât mine’l-eĥâdîŝi’l-merfûǾât adlı bir muhtasarı Saraybosna Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nde (nr. 619) bulunmaktadır (Kasım Dobraca, I, 310-311). Abdullah b. Muhammed b. Selîm b. Dâvûd b. Yûsuf en-Nevâcî’nin 748’de (1347) kaleme aldığı Muħtaśaru MevżûǾâti İbni’l-Cevzî adlı eserin bir nüshası da aynı kütüphanede kayıtlıdır (nr. 3313). Kitâbü’l-MevżûǾât üzerine yapılan muhtasarların en önemlisi, Zehebî’nin 991 rivayeti ihtiva eden Telħîśu Kitâbi’l-MevżûǾât adlı çalışmasıdır (nşr. Ebû Temîm Yâsir b. İbrâhim b. Muhammed, Riyad 1419/1998). Zehebî, Tertîbü’l-MevżûǾât diye de anılan eserine Kitâbü’l-MevżûǾât’taki rivayetlerin bir kısmını almamış, İbnü’l-Cevzî’nin hadisler hakkındaki tenkitlerini ihtisar etmek yerine onları kendi üslûbuyla kısaca vermiş, bazan da hiçbir eleştiride bulunmamıştır. Zehebî ayrıca Eĥâdîŝ muħtâre min MevżûǾâti’l-Cevreķānî (Cûzeķānî) ve’bni’l-Cevzî adlı çalışmasında (nşr. Abdurrahman b. Abdülcebbâr el-Firyevâî, Medine 1404) doksan dokuz rivayeti bir araya getirmiştir. (Ebû) Bedr b. Selâme’nin Muħtaśaru MevżûǾâti İbni’l-Cevzî adlı eserinin Ebû Zer el-Halebî’nin hattıyla olan bir nüshası Halep’te et-Tekyetü’l-İhlâsiyye’de bulunmaktadır (Muhammed Râgıb et-Tabbâh, VIII [1928], s. 369). Kitabı Firkâh ve ed-Dürerü’l-maśnûǾât fi’l-eĥâdîŝi’l-mevżûǾât ismiyle Seffârînî de ihtisar etmiş, İbn Kayyim el-Cevziyye’nin el-Menârü’l-münîf fi’ś-śaĥîĥ ve’ż-żaǾîf adlı eserinin de Kitâbü’l-MevżûǾat’ın muhtasarı olduğu ileri sürülmüştür (DİA, XX, 121).
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’l-Cevzî, el-MevżûǾât mine’l-eĥâdîŝi’l-merfûǾât (nşr. Nureddin Boyacılar), Riyad 1418/1997, I-III; İbnü’s-Salâh, Muķaddimetü İbni’ś-Śalâĥ (nşr. Âişe Abdurrahman), Kahire 1411/1990, s. 279; İbn Hacer el-Askalânî, el-Ķavlü’l-müsedded, Haydarâbâd-Dekken 1319; Süyûtî, Tedrîbü’r-râvî (nşr. Abdülvehhâb Abdüllatîf), Kahire 1379/1959, I, 278-281; a.mlf., et-TaǾaķķubât Ǿale’l-MevżûǾât, Hindistan 1303, s. 60; İbn Arrâk, Tenzîhü’ş-şerîǾa, I-II; Brockelmann, GAL Suppl., I, 917; Kasım Dobraca, Katalog Arapskih, Turskih i Perzijskih Rukopisa, Sarajevo 1963, I, 310-311, 343-344; Abdülhamîd el-Alûcî, Müǿellefâtü İbni’l-Cevzî, Bağdad 1385/1965, s. 145-146; Ömer b. Hasan Osman Fellâte, el-VażǾ fi’l-ĥadîŝ, Dımaşk-Beyrut 1410/1981, III, 455-476, 479-480; M. Yaşar Kandemir, Mevzû Hadisler, İstanbul 1997, s. 142-146, 154-160; Muhammed Râgıb et-Tabbâh, MMİADm., VIII (1928), s. 369; H. Yunus Apaydın, “İbn Kayyim el-Cevziyye”, DİA, XX, 121.
M.Yaşar Kandemir