el-MÜ’TELİF ve’l-MUHTELİF
(المؤتلف والمختلف)
Hasan b. Bişr el-Âmidî’nin (ö. 371/981) meşhur adları aynı olan Arap şairlerini birbirinden ayırmak amacıyla kaleme aldığı eseri.
Tam adı el-Müǿtelif ve’l-muħtelif fî esmâǿi’ş-şuǾarâǿ ve künâhüm ve elķābihim ve ensâbihim ve baǾżı şiǾrihim’dir. Kitap, mukaddimede de belirtildiği gibi her harf bir bölüm oluşturmak üzere ve sadece ilk harf dikkate alınarak düzenlenmiştir. İlk harfin -kelimeye dahil olmak şartıyla- iştikak açısından da ilk harf olması göz önünde bulundurulmamıştır. Müellifin kelimeleri noktasız kabul ettiği, şekil ve imlâ bakımından birbirinin aynı veya benzeri olmasını dikkate aldığı anlaşılmaktadır. Genellikle her bölümde daha çok benzer isme sahip olan şairler ilk sıralara alınmıştır. Meselâ el-Aĥvaś - el-Aħvaś, el-Eflaĥ - el-Eflec, el-Ba‘îŝ - en-Na‘ît, Büceyr - Buĥayr, Cerîr - Ĥarîz, Ĥuśayn - Huđayn, Ĥayyân - Ĥibbân - Cebbâr, Yezîd - Berîd gibi yazılışları aynı, noktaları veya bir harfleri farklı olduğu için okunuşlarında hata edilen şairlerle Aķşer - Uķaysir, Beşîr - Büşeyr gibi küçültme ismi şekilleri karıştırılan şairler bir araya toplanarak meşhur olanına olmayanı dahil edilmiş, baba, dede isimleri veya soy şeceresi, lakap, künye yahut nisbesi zikredilip birbirinden ayırt edilmiştir. Şairlerin biyografileriyle şiirleri konusunda kısa bilgilerle yetinilmiştir. Az kullanılan bazı adların nokta ve harekeleriyle aynı mahiyette şiirlerde geçen bazı kelimelerin açıklamaları yapılmıştır. Hâtimede Âmidî’nin 645 şairi kapsadığını söylediği eserinde 695 şair yer almaktadır. Kitap Ebü’l-Hüseyin Ali b. Dînâr’la birlikte altı râvinin rivayetiyle günümüze intikal etmiş olup Süyûtî’nin Şerĥu şevâhidi Muġni’l-lebîb’inde mevcut, isimleri şüpheli şairlerin doğru adlarını tesbitte yegâne kaynak olmuştur.
el-Müǿtelif ve’l-muħtelif, Fritz Krenkow tarafından Fâtih Millet Kütüphanesi’ndeki (nr. 4504) yazmasına dayanılarak bazı tashih ve notlarla birlikte yayımlanmıştır (Merzübânî’nin MuǾcemü’ş-şuǾarâǿıyla birlikte, Kahire 1354/1935; Beyrut 1402/1982). Kitabın ikinci neşrini gerçekleştiren Abdüssettâr Ahmed Ferrâc da (Kahire 1381/1961) yegâne nüsha olduğunu söylediği aynı yazmaya dayanmıştır. Halbuki Edward G. Browne, Cambridge’de iki yazmasının daha bulunduğunu (nr. 1127, 1128) kaydetmektedir (Brockelmann, GAL Suppl., I, 171).
BİBLİYOGRAFYA:
Âmidî, el-Müǿtelif, s. 7, 198; Brockelmann, GAL Suppl., I, 171-172; a.mlf., “Âmidî”, İA, I, 401; Sezgin, GAS, II, 44, 101; Ömer Ferruh, Târîħu’l-edeb, II, 527; Abdülvehhâb es-Sâbûnî, ǾUyûnü’l-müǿellefât (nşr. Mahmûd Fâhûrî), Halep 1413/1992, I, 152; İsmail Durmuş, “Âmidî”, DİA, III, 55-56.
İsmail Durmuş