el-MUFASSAL

(المفصّل)

Zemahşerî’nin (ö. 538/1144) Arap gramerine dair eseri.

Kitabın adını müellifi el-Mufaśśal fî śanǾati’l-iǾrâb olarak kaydettiği halde râvi veya müstensihleri tarafından el-Mufaśśal fi’n-naĥv (fî Ǿilmi’n-naĥv, fî Ǿilmi’l-ǾArabiyye) adlarıyla da zikredilmiştir. Bazı matbu nüshaları ise el-Mufaśśal fî śınâǾati’l-iǾrâb (fî Ǿilmi’l-ǾArabiyye, fî Ǿilmi’l-luġa) gibi isimler taşır. Zemahşerî, eserinin girişinde Arap diline hayranlığını belirttikten sonra özellikle ana dili Arapça olmayan müslümanların bu dile olan ihtiyacına temas etmiş ve kitabını bu ihtiyacı giderme arzusuyla kaleme aldığını belirtmiştir.

el-Mufaśśal’ı isimler, fiiller, harfler (edatlar) ve bunlar arasındaki ortak hususları kapsayan müşterekler olmak üzere dört ana bölüme, her bölümü sınıflara, her sınıfı da fasıllara ayıran müellif, birinci bölümde isim ve çeşitlerini, i‘rabbinâ, ma‘rife-nekre, tesniye-cemi, müzekker-müennes, tasgīr-nisbet durumlarını, sayı isimlerini ve fiil işlevi gören isimleri türeme özellikleriyle ele almış, ikinci bölümde fiilleri zaman, i‘rab-binâ, geçişli-geçişsiz, etken-edilgen, tam-nâkıs, mücerred-mezîd, övme-yerme, mukārabe ve taaccüb yönleriyle incelemiştir. Üçüncü bölümde izâfet (cer), atıf, nefiy, nidâ, istisna, istifham ve şart harfleri gibi bütün çeşitleriyle edatları; dördüncü bölümde imâle, vakıf, kasem, vasıl ve kat‘ hemzesi, iki sâkin harfin çakışma durumu (iltikāü’s-sâkineyn), ibdâl, i‘lâl ve idgam bahislerini açıklamıştır.

Seçmeci ve uzlaştırmacı Bağdat ekolüne mensup olan Zemahşerî eserinde daha çok Basralı gramer âlimlerinin, zaman zaman Kûfeliler’in, bazan da Ebû Ali el-Fârisî ile öğrencisi İbn Cinnî’nin görüşlerini benimsemiş, yer yer kendi fikirlerini de ortaya koymuştur. Özlü anlatımın gereği olarak görüş farklılıklarını ele almamasına ve düşüncelerini benimsediği gramer âlimlerinin adlarını çok defa zikretmemesine rağmen Araplar’dan doğrudan yaptığı nakillerde kabile isimlerini kaydetmeye özen göstermiştir. Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ının muhtevasını özgün bir düzenle eserine yansıtmasıyla birlikte birçok konuda onun değil Halîl b. Ahmed, Ahfeş el-Evsat, Müberred ve Zeccâc gibi diğer Basralı gramercilerin fikirlerini tercih etmiştir. Nakillerinin tarafsızlığıyla tanınan eserde tarif ve kaidelere önem verilmiş, bunlar âyet ve şiirlerle desteklenmiş, günlük konuşmalarda yaygın biçimde kullanılan misallerle açıklanmıştır.

el-Mufaśśal plan ve tertibinin düzgün, anlatımının kolay, muhtevasının zengin olması sebebiyle kendi zamanına kadar Arap gramerine dair yazılmış eserlerin en mükemmeli olarak kabul edilmiş, âlimler arasında geniş kabul görmüştür. Kitabın hayranlarından olan Dımaşk Eyyûbî Hükümdarı el-Melikü’l-Muazzam’ın onu ezberleyenleri otuz (veya 100) dinar ve hil‘atla ödüllendirdiği kaydedilir (İbn Kesîr, XIII, 121).

Bilhassa VI ve VII. (XII ve XIII.) yüzyıllarda Hârizm ve Horasan gibi doğu ülkelerinde yegâne ders kitabı olan el-Mufaśśal Suriye, Mısır, Irak, Hicaz ve Yemen’de de okutulan kitapların önünde yer alıyordu. Mağrib ülkeleriyle Endülüs’te ise müellifinin Mu‘tezilî olması yüzünden yayılma imkânı bulamamıştır. İbn Mâlik’in eserlerinin okutulmasını tavsiye eden Ebû Hayyân el-Endelüsî Zemahşerî’ye ve kitabına eleştiriler yöneltmekte, Ebü’l-Haccâc İbn Ma‘zûz el-Kaysî el-Endelüsî’nin et-Tenbîh Ǿalâ aġlâŧı (eġālîŧı)’z-Zemaħşerî fi’l-Mufaśśal ve mâ ħâlefe fîhi Sîbeveyhi adıyla bir reddiye yazdığını belirtmektedir (el-Baĥrü’l-muĥîŧ, IV, 372). Eserin İbn Mâlik tarafından el-Muvaśśal (el-Muǿaśśal) adıyla manzum hale getirilmesi ve kitapta geçen şâhid beyitlere dair Źikru meǾânî ebniyeti’l-esmâǿi’l-mevcûde fi’l-Mufaśśal adlı bir şerh yazılması onun el-Mufaśśal’la ilgili tenkitlerinin (Safedî, III, 363) ihtiyatla karşılanması gerektiğini gösterir.

Telifinden itibaren el-Mufaśśal üzerine şerh, hâşiye, ihtisar ve nazma çekme şeklinde pek çok çalışma yapılmıştır. Ĥavâşi’l-Mufaśśal adlı şerhiyle bizzat müellifin başlattığı bu tür çalışmalar arasında kaynaklarda metnin seksen, şâhid beyitlerinin on dört şerhinden, üç muhtasarı ve dört nazmından bahsedilir. Eserin başlıca şerhleri arasında Zemahşerî’nin öğrencisi Muhammed b. Sa‘d el-Mervezî’nin el-Muĥaśśal, Kāsım b. Hüseyin el-Hârizmî’nin et-Taħmîr şerĥu’l-Mufaśśal (Beyrut 1990), Ziyâeddin el-A‘cemî’nin Şerĥu’l-Mufaśśal (Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 1102), Ebü’l-Bekā İbn Yaîş’in Şerĥu’l-Mufaśśal (Leipzig 1876-1886; I-X, Kahire, ts.), İbnü’l-Hâcib’in el-Îżâĥ fî şerĥi’l-Mufaśśal (Bağdat 1402/1982), Muzhirüddin Muhammed’in


el-Mükemmel fî şerĥi’l-Mufaśśal (Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 2008; Süleymaniye Ktp., Serez, nr. 3349), Ali b. Ömer Halîl el-Esfenderî’nin el-Muķtebes fî tavżîĥi me’ltebes (Âtıf Efendi Ktp., nr. 2570, 2571), Muhammed Tayyib el-Mekkî’nin el-Vişâĥu’l-Ĥâmidî ([baskı yeri yok] 1318) ve Muhammed Abdülganî’nin el-MuǾavvel (Kalküta 1322; Kahire 1323) adlı çalışmaları zikredilebilir. Kitapta geçen şâhid beyitler üzerine yazılan şerhler arasında İŝbâtü’l-muĥaśśal min (fî) nisbeti ebyâti’l-Mufaśśal (İbnü’l-Müstevfî), Şerĥu’ş-şevâhid (Fahreddin el-Hârizmî) ve el-Mufađđal fî şerĥi ebyâti(şevâhidi)’l-Mufaśśal (Bedreddin en-Na‘sânî, Kahire 1324) anılabilir. Eserin muhtasarları arasında müellifin el-Enmûźec’i ile (Oslo 1859; İstanbul 1298; Kazan 1897) İbnü’l-Hâcib’in el-Kâfiye’si ve Şemseddin Konevî’nin Muħtaśarü’l-Mufaśśal’ı zikredilebilir (el-Mufaśśal üzerine yapılan çalışmalar ve yazma nüshaları için bk. Keşfü’ž-žunûn, I, 185; II, 1774-1777; Îżâĥu’l-meknûn, II, 530; Brockelmann, GAL, I, 374; Suppl., I, 509-510; Kāsım b. Hüseyin el-Hârizmî, neşredenin girişi, I, 47-59).

el-Mufaśśal’ı J. B. Broch (Ehristiania [Oslo] 1859, 1879), Hamza Fethullah (İskenderiye 1291), Ya‘kūb Raspûrî (Delhi 1309/1891, İbn Sînâ’nın Aķsâmü’l-Ǿulûmi’l-Ǿaķliyye’siyle birlikte), Muhammed Abdülganî (el-MuǾavvel adlı şerhiyle birlikte, Kalküta 1322; Ali b. İmâdî’nin önsözüyle Leknev 1323/1905; Bedreddin en-Na‘sânî’nin Ebyât şerhiyle birlikte Kahire 1323) ve Muhammed İzzeddin es-Saîdî (el-Mufaśśal fî Ǿilmi’l-luġa adıyla, Beyrut 1410/1990) yayımlamıştır. Corcî Zeydân el-Mufaśśal’ın Almanca tercümesinin 1873’te basıldığını kaydetmektedir (Âdâb, III, 491).

BİBLİYOGRAFYA:

Zemahşerî, el-Mufaśśal fî Ǿilmi’l-luġa (nşr. M. İzzeddin es-Saîdî), Beyrut 1410/1990; Kāsım b. Hüseyin el-Hârizmî, et-Taħmîr şerĥu’l-Mufaśśal (nşr. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn), Beyrut 1990, neşredenin girişi, I, 47-59; Ebû Hayyân el-Endelüsî, el-Baĥrü’l-muĥîŧ, [baskı yeri yok] 1403/1983 (Dârü’l-fikr), IV, 372; Safedî, el-Vâfî, III, 363; Keşfü’ž-žunûn, I, 185; II, 1774-1777; E. Fendik, İķtifâǿü’l-ķanûǾ, Kahire 1313, s. 300-301; Serkîs, MuǾcem, I, 288; Îżâĥu’l-meknûn, II, 530; Brockelmann, GAL, I, 374; Suppl., I, 509-510; Şevkī Dayf, el-Medârisü’n-naĥviyye, Kahire 1976, s. 283-287; C. Zeydân, Âdâb, III, 491; Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, Kitâbetü’l-baĥŝi’l-Ǿilmî, Cidde 1403/1983, s. 503-504; MaǾa’l-Mektebe, s. 280-281; Mahmûd Hüseynî Mahmûd, el-Medresetü’l-Baġdâdiyye fî târîħi’n-naĥvi’l-ǾArabî, Beyrut 1407/1986, s. 416-421; Abdülvehhâb es-Sâbûnî, ǾUyûnü’l-müǿellefât (nşr. Mahmûd Fâhûrî), Halep 1413/1992, s. 271; Abdülkerîm Muhammed el-Es‘ad, el-Vasîŧ fî târîħi’n-naĥvi’l-ǾArabî, Riyad 1413/1992, s. 133-134.

Mehmet Sami Benli