el-MUHASSAS
(المخصّص)
İbn Sîde’nin (ö. 458/1066) konularına göre düzenlenen Arapça sözlüğü.
Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm’ın el-Ġarîbü’l-muśannef’i şeklinde tertip edilmiş olup kadîm sözlük âlimlerinin çeşitli konularda yazdığı risâlelerin muhtevalarını bir araya getiren hacimli ansiklopedik bir sözlüktür. Müellif, el-Muħaśśaś ile el-Muĥkem (ve’l-muĥîŧu’l-aǾžam) adlı iki büyük sözlüğünü Dâniye Emîri Mücâhid el-Âmirî’nin isteği üzerine kaleme almıştır. İbn Sîde eserin giriş kısmında el-Muĥkem’i yazdıktan sonra edip, şair, hatip ve yazarlara en uygununu seçme imkânı sağlamak üzere eş anlamlı kelimeleri bir araya getiren ve bunların nüanslarına temas eden bu sözlüğü kaleme almayı gerekli gördüğünü belirtmektedir (I, 10). Müellif sözlüğünün uzun giriş kısmında dilin (lugat) etimolojisi ve tanımı, dillerin doğuşuyla ilgili teorilerin değerlendirilmesi, kaynakları ile bunların eleştirisi gibi konuları ele almıştır (I, 2-15).
Eser “Kitâbü’l-İnsân, Kitâbü’n-Nisâ, Kitâbü’l-Ħayl, Kitâbü’l-Ġarâǿiż ...” gibi on yedi bölüme, bunlar da farklı hacimlerde alt başlıklara (bab) ayrılmıştır. Bazı bablar bağımsız birer bölüm niteliğinde olduğu gibi bazıları da ana bölümle ilgisiz görünmektedir. Bununla birlikte her bölümde yer alan kelimeler aynı konu etrafında kümelendirildiğinden kitap geniş ölçüde müterâdif kelime ve deyimlerle bunlar arasındaki farkları kapsamaktadır.
el-Muħaśśaś Asmaî, Ebû Ubeyde, Ebû Zeyd el-Ensârî, Ebû Ubeyd, Ferrâ, Ebû Hâtim es-Sicistânî, Nadr b. Şümeyl, Lihyânî, İbnü’l-A‘râbî, Sa‘leb, İbnü’s-Sikkît, İbn Kuteybe, Müberred, Kürâünneml, Ebû Hanîfe ed-Dîneverî gibi kadîm dil ve sözlük âlimlerinin, çoğu tek konuya ayrılmış sözlük risâleleri olan eserlerini ihtiva ettiği gibi Ebû Ali el-Fârisî, Sîrâfî, İbnü’s-Serrâc, Rummânî ve İbn Cinnî’nin konuyla ilgili eserleri, Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ı, Muhammed b. Kāsım el-Enbârî’nin Kitâbü’z-Zâhir’i ile Halîl b. Ahmed’in Kitâbü’l-ǾAyn, İbn Düreyd’in el-Cemhere, Ebû Ali el-Kālî’nin el-BâriǾ adlı sözlükleri de onun temel kaynaklarını teşkil eder (el-Muħaśśaś, I, 11-14). Bunun yanında kitapta müellife ait sarf ve nahve dair görüşlere de yer verilmiştir.
el-Muħaśśaś, Tâhâ b. Mahmûd’un başkanlığında Muhammed Mahmûd et-Türküzî eş-Şinkītî ve Muhammed Abduh’un da içinde bulunduğu bir heyetin tashihiyle beş cilt (on yedi cüz) halinde basılmış (Kahire 1316-1321), Muhammed et-Tâlibî (Tunus 1375/1956) ve Abdüsselâm Muhammed Hârûn (Kahire 1389/1969; geliştirilmiş 2. baskı, Beyrut 1411/1991) eserin değişik indekslerini hazırlamıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Sîde, el-Muħaśśaś, Beyrut, ts. (Dârü’l-fikr); Sâid el-Endelüsî, Ŧabaķātü’l-ümem (nşr. L. Şeyho), Beyrut 1916, s. 77; Brockelmann, GAL, I, 376; Suppl., I, 542; Muhammed et-Tâlibî, el-Muħaśśaś li’bn Sîde, Tunus 1956, bk. Mukaddime; a.mlf., “Ibn Sīda”, EI² (İng.), III, 940; J. A. Haywood, “Ibn Sīda (d. 458/1066): The Greatest Andalusian Lexicographer”, Actas, Madrid 1964, s. 309-316; Elbîr Habîb Mutlak, el-Ĥareketü’l-luġaviyye fi’l-Endelüs, Beyrut 1967, s. 351-382; R. Hamzoui, “Importance du ‘Muħaśśaś’ d’Ibn Sīda dans la lexicographie arabe moderne”, Actas del II Coloquio Hispano-Tunecino de estudios históricos, Madrid 1973, s. 215-233; Abdülkerîm en-Naîmî, İbn Sîde, Bağdad 1984, tür.yer.; Sâlihiyye, el-MuǾcemü’ş-şâmil, III, 242-243; D. Cabanelas, “El-Mujaśśaś de Ibn Sıda de Murcia”, Miscelanea de estudios árabes y Hebraicos, X, Granada 1961, s. 7-36; Mahmûd İbrâhim er-Rıdvânî, “Mâ lem yünşer mine’l-Muħaśśaś li’bn Sīde”, MMMA (Kahire), XLV/1 (1422/2001), s. 49-125.
Sahbân Halîfât