el-MUHKEM
(المحكم)
İbn Sîde’nin (ö. 458/1066) mehâric-i hurûfa göre tertip ettiği sözlüğü.
Tam adı el-Muĥkem ve’l-muĥîŧü’l-aǾžam olup Dâniye Emîri Ebü’l-ceyş Mücâhid b. Abdullah el-Âmirî’nin isteği üzerine kaleme alınmıştır. Eser, Halîl b. Ahmed’in Kitâbü’l-ǾAyn’ında uyguladığı ve Ebû Bekir ez-Zübeydî’nin Muħtaśarü’l-ǾAyn’ında gerçekleştirdiği düzeltmeler göz önünde bulundurularak mehâric-i hurûf sistemine göre yazılmıştır. Sıralamada ilk harfin esas alındığı sözlükte hançerenin boğaz nahiyesinden çıkan harflerle başlanmakta ve eser dudak harflerinde sona ermektedir. Halîl b. Ahmed’in taklîb sisteminin de uygulandığı sözlükte bir kökü oluşturan harflerin farklı dizilişleriyle ortaya çıkan kökler ve türevleri aynı yerde toplanmıştır. Eserin Halîl’in Kitâbü’l-ǾAyn’ı ile Muhammed b. Ahmed el-Ezherî’nin Tehźîbü’l-luġa’sından farkı, önceki kitap ve risâlelerde dağınık halde bulunan sözlük malzemelerinin bir araya toplanması, kelimelerin açıklanmasında daha dikkatli davranılması, sözlüklerde yer alan sarf ve nahiv hatalarının düzeltilmesi şeklinde özetlenebilir. İbn Sîde kelimelerin Kur’an ve hadislerle irtibatlandırılması hususunda Ezherî’yi takip etmiştir. Eserde düzenli çoğullara, mîmli masdar, ism-i zamân, ism-i mekân ve taaccüb fiili gibi kurallı türevlere yer verilmemek suretiyle ihtisar sağlanmıştır. Fiili olmayan veya lâzım fiilden türeyen ism-i mef‘ûller, masdarı bulunmayan veya masdarı başka kökten gelen fiiller, mâzi kipi kullanılmayan fiiller, yine az kullanılan nisbet, tasgīr ve cemiler gibi kural dışı kelimeler ise belirtilmiş, bu arada yoğun biçimde nahiv ve sarf mâlûmatı verilmiştir.
Halîl b. Ahmed’in Kitâbü’l-ǾAyn’ı, Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm’ın el-Ġarîbü’l-muśannef’i, Ebû Amr eş-Şeybânî’nin Kitâbü’l-Cîm’i, İbnü’s-Sikkît’in Iślâĥu’l-manŧıķ’ı, Sa‘leb’in el-Faśîĥ’i, İbn Düreyd’in el-Cemhere’siyle tefsirler ve hadis şerhleri, Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ı ile Ebû Ali el-Fârisî, Ebü’l-Hasan er-Rummânî, Kürâunneml ve İbn Cinnî’nin Arap gramerine dair eserleri sözlüğün başlıca kaynaklarını oluşturmaktadır. İbn Manzûr, el-Muĥkem’in hemen tamamına Lisânü’l-ǾArab’ında yer verdiği gibi Fîrûzâbâdî de el-Ķāmûsü’l-muĥîŧ’inde büyük ölçüde ondan istifade etmiştir.
Tamamı on iki cilt olan sözlük Ma‘hedü’l-mahtûtâti’l-Arabiyye tarafından yayımlanmıştır (I, nşr. Mustafa es-Sekkā - Hüseyin Nassâr, Kahire 1377/1958; II, nşr. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc, Kahire 1377/1958; III, nşr. Âişe Abdurrahman, Kahire 1377/1958; IV, nşr. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc, Kahire 1388/1968; V, nşr. İbrâhim el-Ebyârî, Kahire 1391/1971; VI, nşr. Murâd Kâmil, Kahire 1392/1972; VII, nşr. Muhammed Ali en-Neccâr, Kahire 1393/1973; VIII, nşr. Yahyâ el-Haşşâb - Abdülvehhâb Seyyid Avadullah, Kahire 1417/1996; IX, nşr. Mustafa Hicâzî - Halîl Yahyâ Nâmî, Kahire 1418/1997; X, nşr. Mustafa Hicâzî, Kahire 1418/1997; XI, nşr. Mustafa Hicâzî - Abdülazîz Berhâm, Kahire 1419/1998; XII, nşr. Mustafa Hicâzî - Hamîd Abdülmecîd, Kahire 1420/1999).
BİBLİYOGRAFYA:
Elbîr Habîb Mutlak, el-Ĥareketü’l-luġaviyye fi’l-Endelüs, Beyrut 1967, s. 351-382; Hüseyin Nassâr, el-MuǾcemü’l-Arabî: Neşǿetühû ve teŧavvürüh, Kahire 1968, I, 372-392; Sâlihiyye, el-MuǾcemü’ş-şâmil, III, 243; Abdülvehhâb es-Sâbûnî, ǾUyûnü’l-müǿellefât (nşr. Mahmûd Fâhûrî), Halep 1413/1992, I, 214-215; Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, Kitâbetü’l-baĥŝi’l-Ǿilmî, Cidde 1403/1983, s. 528-529; Abdülazîz el-İslâmbûlî, “Muĥkemü İbn Sîde beyne’ŧ-ŧayyi ve’n-neşr”, ME, XXVIII/2 (1956), s. 157-160.
Sahbân Halîfât